Nikita Chruszczow był pierwszym władcą Związku Sowieckiego epoki postalinowskiej i zarazem jednym z najbliższych współpracowników Stalina w ostatnim okresie jego rządów. Do historii światowej przeszedł przede wszystkim jako inicjator i zarazem wykonawca pomysłu wygłoszenia tajnego referatu o kulcie jednostki na XX zjeździe KPZR w lutym 1956 roku oraz jawnego już referatu o zbrodniach Stalina na XXII zjeździe KPZR w październiku 1961 roku. Wcześniej jednak zapisał się jako jeden z najbardziej gorliwych uczestników inicjowanych przez Stalina krwawych czystek „wrogów ludu” w Moskwie i na Ukrainie.

Od najmłodszych lat wytrwale piął się w górę

Nikita Chruszczow urodził się 5 kwietnia 1894 roku w dużej wsi (po rosyjsku „sjeło”) Kalinowka powiatu dmitrijewskiego kurskiej guberni (na etnicznych terenach rosyjskich graniczących z Ukrainą) w ubogiej chłopskiej rodzinie. Ochrzczono go w miejscowej prawosławnej cerkwi. Od 12. roku życia był wiejskim pastuchem. Przez jedną zaledwie zimę uczęszczał do miejscowej wiejskiej szkoły, gdzie jako tako opanował rosyjski elementarz. Z poprawnym pisaniem do końca życia było u niego krucho.

W roku 1908 jego ojciec Sjergiej Chruszczow przeprowadził się do pobliskiego Zagłębia Donieckiego na Ukrainie stanowiącej w owym czasie część składową Imperium Rosyjskiego zwaną urzędowo Małorosją. W 1912 roku Nikita podjął pracę ślusarza w przedsiębiorstwie remontującym sprzęt górniczy w kopalniach oraz zakładach przemysłowych Zagłębia. W latach 1917 – 1919 czyli w czasach wojny domowej i panującego w miastach głodu wrócił do rodzinnej wsi i został przewodniczącym miejscowego komitetu biedoty. Komitety biedoty były organizowane przez bolszewików jako przeciwwaga do rad wiejskich, gdyż w miejscowych sowietach (wiejskich radach), nominalnie sprawujących władzę w terenie, bolszewicy nie zawsze mieli odpowiedni posłuch. W 1918 roku wstąpił do partii bolszewickiej – RKP(b). Walczył w szeregach słynnej I Konnej Armii dowodzonej przez Budionnego i Woroszyłowa, gdzie był sekretarzem organizacji partyjnej w jednym z pułków. Po demobilizacji w 1920 roku skierowany do pracy umysłowej (urzędniczej) w Zagłębiu Donieckim. Wobec ewidentnych braków w wykształceniu został skierowany w 1921 roku na tzw. rabfak przy technikum, czyli do klasy dla młodzieży robotniczej uzupełniającej wykształcenie w zakresie szkoły średniej. Został aktywistą partyjnym w technikum, poświęcając cały czas pracy partyjnej kosztem nauki. Dzięki temu otrzymał papiery o ukończeniu technikum bez widocznych postępów w czytaniu, a zwłaszcza pisaniu. Jako sekretarz organizacji partyjnej technikum podczas prowadzonej w całej RKP(b) dyskusji partyjnej zajął stanowisko popierające tzw. lewicową opozycję, czyli koncepcje polityczne głoszone przez Lwa Trockiego. Prawdopodobnie dostosował się do panujących w jego okolicy poglądów. Po porażce Trockiego Chruszczow prędko zmienił zdanie, złożył w 1924 roku samokrytykę i nawet został sekretarzem komitetu rejonowego partii. Mimo to skorzystał z obecności na okręgowej konferencji partyjnej sekretarza generalnego komunistycznej partii Ukrainy Łazaria Kaganowicza i poskarżył się mu na stosowane wciąż wobec niego szykany za ów błąd młodości. Dzięki wstawiennictwu Kaganowicza Chruszczow awansował na pracownika aparatu KC KP(b)U i został zatrudniony w ówczesnej stolicy sowieckiej Ukrainy Charkowie. (bolszewicy przenieśli stolicę do Charkowa, który był blisko granicy Federacji Rosyjskiej i zapewniał lepszą kontrolę militarną niż położony bardziej na zachód Kijów).

Dalszy ciąg kariery aż w Moskwie

W roku 1929 Chruszczow został skierowany do Moskwy na studia do Akademii Przemysłowej. Komisja egzaminacyjna odrzuciła jego kandydaturę ze względu na jego faktyczny analfabetyzm, ale pomogła ponownie protekcja Kaganowicza. Kaganowicz w tym czasie był już sekretarzem partyjnym Moskwy i on mianował Chruszczowa po zaledwie półrocznej nauce w Akademii sekretarzem organizacji partyjnej Akademii. Był to ważny szczebel w karierze partyjnej Nikity Chruszczowa, gdyż dzięki temu zawarł on bliższą znajomość z żoną Stalina – Nadieżdą Alliłujew, studiującą w tej samej Akademii. Dzięki tej znajomości Chruszczow był zapraszany do mieszkania Stalina. Zgodnie z duchem czasu Chruszczow demonstrował swą bolszewicką czujność, wypatrując wszędzie gdzie tylko się dało ukrytych „wrogów ludu”. Wielu z nich musiało porzucić studia. Dzięki temu już w styczniu 1931 roku został sekretarzem organizacji rejonowej (dzielnicowej) WKP(b), co mu dało jeszcze większe pole działania przeciwko wrogom partii. Po roku był już II sekretarzem Moskiewskiego Komitetu Miejskiego partii, po kolejnych dwóch latach – w styczniu 1934 roku awansował na stanowisko I sekretarza MKM, zaś w marcu 1935 roku zastąpił Łazaria Kaganowicza na stanowisku I sekretarza Moskiewskiego Komitetu Obwodowego. Wówczas ujawniono informacje o udziale Chruszczowa w opozycji trockistowskiej, ale Stalin zbagatelizował ten fakt i polecił ukryć kompromitujące szczegóły biografii przed delegatami konferencji partyjnej.

Awans Chruszczowa zbiegł się z paroksyzmem czystki przeciwko „wrogom ludu” prowadzonej przez szefa NKWD Nikołaja Jeżowa. Ostrze „jeżowszczyzny” skierowane było m.in. przeciwko mieszkającym w ZSRR Polakom, w tym polskim komunistom. Chruszczow, choć był etnicznym Rosjaninem i taki zapis miał w urzędowych papierach, też przeżył wówczas chwilę grozy, kiedy Stalin na podstawie donosu Jeżowa zarzucił mu, iż jest z pochodzenia Polakiem i jego prawdziwe nazwisko brzmi Chruszczewski. Nie wykluczone, że było to – obok zamiaru zrobienia kariery po trupach podwładnych – motywem jego gorliwości w czystce. Tak czy owak Chruszczow był gorliwym inicjatorem represji wobec ludzi uznanych za podejrzanych, zwłaszcza w szeregach aparatu partyjnego. W latach 1936-37 w Moskwie NKWD aresztowało 55.741 osób. Spośród 38 sekretarzy Moskiewskiego Komitetu Miejskiego oraz Obwodowego aresztowano 35, spośród 146 sekretarzy komitetów rejonowych (dzielnicowych) aresztowano 136.

Pogromca burżuazyjnych nacjonalistów na Ukrainie

W sierpniu 1937 roku do Kijowa przybyli z Moskwy ówczesny premier ZSRR Wiaczesław Mołotow, Nikita Chruszczow oraz szef NKWD Nikołaj Jeżow. Zwołali oni plenum KC KP(b) Ukrainy i zaproponowali usunięcie ze wszystkich kierowniczych stanowisk partyjnych i państwowych dotychczasowych przywódców republiki. Na stanowisko I sekretarza KC zaproponowano Nikitę Chruszczowa. Gdy plenum KC odrzucił te odgórne sugestie, Mołotow po uprzedniej telefonicznej konsultacji ze Stalinem zaprosił członków ukraińskiego Politbiura KC na wspólne posiedzenie z Politbiurem KC WKP(b). W Moskwie zostali oni w większości aresztowani. Spośród 102 członków KC KP(b)U uchowało się zaledwie trzech.

W lutym 1938 roku Chruszczow został przeniesiony do stolicy Ukrainy – Kijowa, gdzie już bez oddolnych oporów zastąpił polskiego bolszewika Stanisława Kosiora, awansowanego na stanowisko wicepremiera, według ówczesnego nazewnictwa – zastępcy przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych ZSRR (W czasach rządów Stalina na czele władz partyjnych na Ukrainie nie trafił się ani razu etniczny Ukrainiec. Zaszczytne te funkcje pełnili Żyd Łazari Kaganowicz, Polak Stanisław Kosior oraz Rosjanin Nikita Chruszczow). Kosior zresztą popracował w Moskwie zaledwie parę miesięcy, gdyż został aresztowany w maju 1938 rok, po roku skazany na śmierć i stracony. Natomiast rządy Chruszczowa na Ukrainie oznaczały zaostrzenie represji przeciwko tzw. burżuazyjnym nacjonalistom. W 1938 roku aresztowano na Ukrainie 106.119 osób. Dzięki tym staraniom awansował w styczniu 1938 roku na kandydata na członka Biura Politycznego KC WKP(b). W marcu 1939 roku awansuje jeszcze wyżej – na członka Biura Politycznego KC WKP(b).

Jako osoba nr 1 we władzach partyjnych Ukrainy był członkiem Rady Wojennej Kijowskiego Specjalnego Okręgu Wojskowego, wobec czego wziął czynny udział w przyłączaniu po 17 września 1939 roku do sowieckiej Ukrainy południowej części polskich Kresów Wschodnich. W pertraktacjach odnośnie kapitulacji Lwowa przed jednostkami sowieckimi świadomie oszukał dowódcę polskiej obrony Lwowa, gen. Langnera, gwarantując jako członek Rady Wojennej Ukraińskiego Frontu wolność osobistą polskim oficerom. W swych przemówieniach podżegał do samosądów wobec polskich oficerów i polskich ziemian. Ponosił odpowiedzialność za przeprowadzane przez NKWD na jego terenie wywózki setek tysięcy Polaków na Sybir lub do Kazachstanu. Z tamtych czasów datuje się też jego przyjaźń z Wandą Wasilewską, poznaną przez niego we Lwowie, którą zarekomenduje Stalinowi jako osobę godną zaufania. Wanda Wasilewska kilka lat później – w czasie wojny niemiecko-sowieckiej pełniła odpowiedzialną funkcję przewodniczącej Związku Patriotów Polskich w ZSRR.

Nadal wzwyż

Po najeździe Hitlera na Związek Sowiecki Nikita Chruszczow piastował szereg odpowiedzialnych funkcji członka Rady Wojennej czyli partyjnego nadzorcy w dowództwie kilku frontów, m.in. Frontu Stalingradzkiego oraz I Frontu Ukraińskiego. Przeżył gorycz katastrofalnej porażki pod Charkowem na wiosnę 1942 roku oraz tryumf kolejnych zwycięstw. Awansował na generała (dwugwiazdkowy gienierał-lejtienant), został odznaczonym wieloma wojskowymi orderami. Od sierpnia 1944 roku piastuje urząd premiera rządu ukraińskiego w Kijowie. Od marca 1947 roku po grudzień tegoż roku jest zmuszony do ustąpienia swemu dawnemu protektorowi Lazariowi Kaganowiczowi stanowiska I sekretarza KC KP(b) Ukrainy, zadowalając się stanowiskiem premiera rządu republikańskiego Ukrainy. Po powrocie L. Kaganowicza do Moskwy w grudniu 1947 roku Nikita Chruszczow ponownie został I sekretarzem KC partii na Ukrainie, ponadto I sekretarzem kijowskiego komitetu obwodowego oraz miejskiego KP(b)U, zachowując nadal tekę premiera.

W grudniu 1949 roku ponownie odwołany do Moskwy w związku z awansem na sekretarza KC WKP(b) oraz na szefa Wydziału Organizacyjnego KC. Jednocześnie objął stanowisko sekretarza Moskiewskiego Komitetu Obwodowego oraz Komitetu Miejskiego. W latach 1950-51 kierował kolejną rewolucją odgórną w sowieckim rolnictwie, prowadząc akcję łączenia kilku kołchozów w spółdzielnie rolnicze o większym wymiarze.

Na ostatnim za rządów Stalina – XIX zjeździe KPZR w październiku 1952 roku wygłosił referat o statucie KPZR. W wyniku zaproponowanej przez Stalina reorganizacji władz partyjnych awansował do najwyższego gremium partyjnego, pięcioosobowego Biura Prezydium KC KPZR.

Walka o berło po Stalinie

Po publicznym ogłoszeniu wiadomości o śmierci Stalina 5 marca 1953 roku mianowany na prestiżowe stanowisko organizatora pogrzebu wodza. Osoby wyznaczone przez niego dla faktycznej organizacji pogrzebu nie wywiązały się należycie z tych obowiązków. W wielotysięcznych tłumach dążących do złożenia hołdu zmarłemu wodzowi zadeptano na śmierć wiele tysięcy moskwian i przyjezdnych. Nigdy nie podano danych statystycznych na ten temat. W rozmowach prywatnych ludzie porównywali ofiary pogrzebu Stalina ze słynną aferą podczas koronacji ostatniego cara Rosji Mikołaja II w Moskwie. Wówczas w tłumie na Chodynce – placu, gdzie gromadzili się witający cara moskwianie, również zadeptano kilka tysięcy ludzi. Mimo carskiej cenzury o tym skandalu pisano w gazetach. O ofiarach pogrzebu Stalina przez długi czas nie wolno było mówić w środkach przekazu. Studiowałem wtedy na II roku wydziału ekonomii Uniwersytetu Moskiewskiego im. Łomonosowa i osobiście się zetknąłem ze naocznymi świadkami okropności na pogrzebie Stalina.
Przy pośmiertnym rozdziale najwyższych funkcji Gieorgij Malenkow został premierem rządu, zaś Lawrenti Beria – wicepremierem oraz ministrem spraw wewnętrznych, nadzorującym również sprawy bezpieczeństwa państwowego. Chruszczowowi powierzono kierowanie aparatem partyjnym w sekretariacie KC KPZR.

W czerwcu 1953 roku z inicjatywy Chruszczowa zawiązano na Kremlu spisek, w wyniku którego został obalony i aresztowany na posiedzeniu Prezydium KC KPZR Lawrenti Beria. Zatrzymanie przeprowadziła 26 czerwca grupa generałów z marszałkiem Gieorgijem Źukowem na czele. Berię umieszczono w bunkrze Moskiewskiego Okręgu Wojskowego i tam jemu oraz grupie jego podwładnych wytoczono w grudniu 1953 roku proces o zdradę stanu w iście stalinowskim stylu. Berię i kilku podwładnych skazano na karę śmierci. Sądził go sąd, któremu przewodniczył marszałek Iwan Koniew.

Natomiast syn Berii Sergo podczas naszego spotkania w Warszawie opowiedział mi, że jego ojca zamordowano bez żadnego sądu w ich prywatnym mieszkaniu w Moskwie właśnie 26 czerwca 1956 roku. W sądzie ponoć występował aktor grający rolę Berii.
We wrześniu 1953 roku na wniosek premiera Malenkowa Nikita Chruszczow został wybrany na plenum KC I sekretarzem KC KPZR. W referacie na plenum Chruszczow wysunął dyrektywę o stromym wzroście produkcji rolniczej, mającym zapewnić wzrost stopy życiowej ludności. Dla wnikliwych obserwatorów sceny politycznej była to zakamuflowana oznaka rywalizacji pomiędzy dotychczasowym nr 1 – Malenkowem a Chruszczowem, gdyż nowa formuła eliminowała wysunięte przez nowo mianowanego premiera hasła wzmożonego wzrostu produkcji dóbr konsumpcyjnych.

Na styczniowym plenum KC KPZR w 1955 r. Chruszczow krytycznie ocenił pracę Malenkowa na stanowisku premiera, wobec czego został on usunięty ze swego stanowiska i mianowany wicepremierem oraz ministrem elektrowni. Stanowisko premiera zajął Nikołaj Bułganin, wieloletni przyjaciel Chruszczowa.

Nieco wcześniej, bo latem 1954 roku Nikita Chruszczow osobiście w imieniu KC KPZR wysłał list do marszałka Josipa Broza Tita oraz całego kierownictwa Związku Komunistów Jugosławii z propozycją normalizacji stosunków pomiędzy obydwiema partiami oraz rządzonymi przez nie krajami. W końcu maja 1955 roku do Belgradu przybyła delegacja sowiecka z Chruszczowem i Bułganinem na czele.

Spór o ocenę Stalina

Natychmiast po przylocie na belgradzkie lotnisko Chruszczow wygłosił przemówienie, w którym tytułując prezydenta Jugosławii drogim towarzyszem Tito, zwalił winę za zerwanie stosunków międzypartyjnych w 1948 roku na intrygi Berii. Nawiasem mówiąc, było to kłamstwo, gdyż winowajcą w tej sprawie był nie Beria, lecz sam Stalin. Co więcej, to właśnie Lawrenti Beria po śmierci Stalina wystąpił na posiedzeniu Prezydium KC KPZR z inicjatywą przywrócenia stosunków z kierownictwem partyjnym Jugosławii. Kierownictwo ZKJ uparcie broniło swej krytycznej oceny działalności Stalina, wobec czego Chruszczow postanowił poświęcić swego zmarłego szefa w imię przyciągnięcia Jugosławii do sowieckiego obozu. Stało się to jednym z motywów potępienia Stalina na XX zjeździe KPZR w lutym 1956 roku.

XX zjazd KPZR rozpoczął swe obrady 14 lutego 1956 roku na Kremlu. Udział w nim wzięło 1430 delegatów oraz zaproszeni w charakterze gości przedstawiciele 55 partii komunistycznych, w tym delegacja PZPR z Bolesławem Bierutem na czele. Referat sprawozdawczy wygłosił jako I sekretarz KC Nikita Chruszczow. Tezą przewodnią referatu była możliwość pokojowego współistnienia krajów o różnym ustroju społeczno-politycznym i wynikające z tego dla międzynarodowego ruchu komunistycznego zadanie wzmożonej walki o trwały pokój. W referacie Nikita Chruszczow jedynie wspomniał o szkodliwości kultu jednostki, ale nie wymienił w tym kontekście nazwiska Stalina. W dyskusji nad referatem głos zabrał wieloletni członek kierownictwa partyjnego Anastas Mikojan, który zasygnalizował szkodliwe skutki kultu Stalina. W ostatnim dniu zjazdu 25 lutego na tajnym posiedzeniu zjazdu, na które nie zaproszono zagranicznych gości, tajny referat o tragicznych skutkach kultu jednostki wygłosił Nikita Chruszczow. Tezy referatu zaczerpnięte zostały z pracy prof. Kammariego o szkodliwości kultu jednostki, Chruszczow jedynie pominął przytoczone w broszurze krytyczne wypowiedzi o kulcie jednostki samego Stalina. Tezy te Chruszczow zilustrował opartymi na własnych przeżyciach informacjami o ofiarach terroru stalinowskiego wśród czołowych działaczy bolszewickich, w tym licznych dowódców Armii Czerwonej, i o ciężkich błędach Stalina popełnionych podczas wojny z Hitlerem. Podstawową tezą Chruszczowa było, iż ustrój sowiecki jest dobry i linia generalna partii bolszewickiej bez zarzutu, zaś nadużycia wynikały z negatywnych cech charakteru samego Stalina.

Na usprawiedliwienie Chruszczowa trzeba zaznaczyć, że musiał on przełamać opór dawnych współpracowników Stalina, jak Wiaczesław Mołotow, Łazari Kaganowicz i Kliment Woroszyłow, którzy bronili jego imienia, choć jedynie przedwczesna śmierć Stalina uratowała ich przed planowaną przez niego kolejną krwawą czystką.

Po zakończeniu zjazdu podstawowe tezy referatu zaczęto omawiać na zebraniach partyjnych oraz komsomolskich, powodując zamęt ideowy wśród ludzi przez lata karmionych stalinowską propagandą. Jednocześnie tekst tajnego referatu rozesłano do przywódców krajów obozu sowieckiego.

Zamęt pogłębiły zajścia w Tbilisi w trzecią rocznicę śmierci Stalina, tj. 5 marca 1956 roku. Oburzeni brakiem uroczystych obchodów tej daty, młodzi Gruzini demonstrowali tłumnie rocznicę na ulicach stolicy Gruzji. Nieprzyzwyczajony do objawów nie uzgodnionych z władzami inicjatyw społecznych, Nikita Chruszczow polecił miejscowemu garnizonowi wojskowemu rozpędzenie tłumów młodzieży, w związku z czym wojsko (złożone z Rosjan) użyło broni wobec młodych Gruzinów. Było wiele ofiar śmiertelnych.
Na początku marca 1956 roku kończył swą misję dyplomatyczną ambasador Jugosławii w Moskwie Dobrivoje Vidić. Po pożegnalnym obiedzie Nikita Chruszczow wręczył mu egzemplarz tajnego referatu dla tow. Tita.

Międzynarodowe skutki potępienia Stalina

12 marca ogłoszono o śmierci w Moskwie Bolesława Bieruta. Oficjalnie była ona skutkiem powikłań pogrypowych, według informacji przekazanych mi w swoim czasie przez śp. Natalię Modzelewską „tow. Tomasz” po przeczytaniu tajnego referatu o kulcie jednostki zażył wszystkie leki nasenne trzymane w szafce nocnej i zmarł. Nikita Chruszczow przyleciał na uroczysty pogrzeb do Warszawy, ale przy sposobności wziął udział w marcowym VI plenum KC PZPR. Zachowywał się na nim jak gdyby był jej bezpośrednim szefem, co było sprzeczne z niedawno uchwalonym wspólnie z Jugosłowianami komunikatem o równości i niezależności partii komunistycznych, i upokarzające dla wielu obradujących członków KC.

Nikita Chruszczow jeszcze za życia Bolesława Bieruta wymusił na nim akcję „aryzacji” centralnego aparatu partyjnego (Nieco później omawiając przyczyny wydarzeń w Polsce i na Węgrzech Nikita Chruszczow sprowadził je do nadmiernego zażydzenia kierownictwa partyjnego. W Polsce – jego zdaniem – 90% Biura Politycznego stanowili Żydzi i on wielokrotnie zwracał na to uwagę tow. Bierutowi. Na Węgrzech nie było nawet z kim porozmawiać na ten temat, gdyż sam Mátyás Rakosi był Żydem [wł. Mátyás Rosenfeld – przyp. ASME]). Informacje dostarczane w tej sprawie Chruszczowowi przez Ambasadę Sowiecką musiały być bardzo bałamutne, gdyż do osób narodowości żydowskiej zaliczył on w swych wspomnieniach premiera Józefa Cyrankiewicza, który wszak był więźniem obozu oświęcimskiego z literą P na pasiaku. Józef Cyrankiewicz pochodził w dodatku ze znanej w Krakowie rodziny o poglądach narodowych i był jedynym w niej socjalistycznym odmieńcem. Choć towarzysze partyjni wiedzieli, że aryzacja wymuszona jest przez Kreml, jednak decyzję o niej podejmował w Polsce jej „Gospodarz”, czyli Bolesław Bierut. W marcu 1956 roku Chruszczow swym chamskim zachowaniem na plenum KC unaoczniał towarzyszom satelickie położenie Polski i rządzącej nią partii. Stąd popularność Jugosławii w 1956 roku w Polsce.
Na miejsce zmarłego Bolesława Bieruta na I sekretarza KC PZPR wybrano Edwarda Ochaba, który nie był w stanie w krótkim czasie ustabilizować swych rządów. W łonie KC powstały dwie tajne koterie (statut partii komunistycznej wykluczał tworzenie się grup czy frakcji). Jedna z nich, popierana przez sowiecką ambasadę, miała charakter konserwatywny wobec obaw kierownictwa sowieckiego, że zmiany w Polsce (zwłaszcza w polskiej prasie) posuwają się zbyt daleko. Szczególnie władze sowieckie były zaniepokojone krwawymi rozruchami robotniczymi w Poznaniu w czerwcu 1956 roku. Ponieważ wielu członków tej koterii spotykało się w prowadzonym przez URM pałacyku w Natolinie pod Warszawą, określono tę koterię „grupą natolińską”. Ich przeciwnicy postulujący przyspieszenie reform i pogłębienie demokratyzacji tworzyli koterię nazywaną od domów KC PZPR przy ul. Puławskiej (pomiędzy ul. Madalińskiego i ul. Narbutta) „grupą puławską”. Na VII plenum KC w lipcu 1956 roku istnienie tych grup stało się jawnym. Premier J. Cyrankiewicz oraz członek Biura Politycznego Roman Zambrowski nawiązali kontakt ze zwolnionym z więzienia i zrehabilitowanym partyjnie Władysławem Gomułką – byłym sekretarzem generalnym KC PPR, usuniętym na polecenie Stalina i uwięzionym przez MBP.
Następnie Roman Zambrowski namówił Ochaba do ustąpienia swego stanowiska „Wiesławowi” dla dobra kraju i partii. Ochab okazał się na tyle wspaniałomyślnym człowiekiem, że zamiast aresztować Zambrowskiego i Cyrankiewicza jako grupę antypartyjną, przystał na tą propozycję.

W październiku 1945 roku miało się odbyć kolejne VIII plenum KC, które miało wybrać nowy skład Biura Politycznego. W przewidzianym przez Gomułkę składzie nie było miejsca dla marszałka Konstantego Rokossowskiego oraz kilku innych „wypróbowanych przyjaciół Związku Rad”. W obronie ich posad postanowili interweniować w Polsce przywódcy sowieccy z Chruszczowem na czele, przylatując 19 października do Warszawy. Dla wzmocnienia wrażenia sowieckie kolumny pancerne opuściły swoje bazy w Polsce i ruszyły na Warszawę. Do Zatoki Puckiej wpłynęła eskadra sowieckich okrętów wojennych. Tym razem Chruszczowa nie dopuszczono na obrady plenum KC. Spotkanie delegacji partyjnych odbywało się w Belwederze. Ostatecznie Gomułce i Ochabowi udało się przekonać sowieckie kierownictwo, że nowe kierownictwo nie zamierza rewidować orientacji kraju i nic nie zagraża sojuszowi z ZSRR. Wiece poparcia w całym kraju, zwłaszcza robotników i studentów w Warszawie i Gdańsku, dowodziły, że interwencja sowiecka może spowodować niepotrzebny przelew krwi.
Po stronie Polaków wypowiedzieli się w dodatku komuniści jugosłowiańscy i chińscy (E. Ochab odbył w lecie wizytę partyjną w Chinach i uzyskał poparcie chińskiego kierownictwa dla zasady równości partii komunistycznych). Zdezorientowani przywódcy sowieccy wsiedli w swój samolot TU-104 i odlecieli do domu („TU i z powrotem”, jak żartowano wtedy w Warszawie). Jeszcze wcześniej cofnięto czołgi do baz. Znany dziennikarz 2. kanału TV moskiewskiej Nikołaj Swanidze (nb. powinowaty Stalina) ujawnił ostatnio w prowadzonym przez siebie programie historycznym, że po powrocie do Moskwy Chruszczow zamierzał rozkazać wznowienie interwencji zbrojnej w Polsce, ale uległ perswazji Anastasa Mikojana, który ubłagał go, by dał Gomułce szansę.

Na wieść o polskim zwycięstwie 23 października w Budapeszcie pod pomnikiem polskiego generała Bema zebrał się wielotysięczny pochód studentów, skandujących: „Polska idzie słuszną drogą! Podążajmy polską drogą!”. Tłum obalił potężny pomnik Stalina. Pokojowy pochód został ostrzelany przez funkcjonariuszy węgierskiej bezpieki – AVH, wskutek czego wybuchły w mieście walki. Na wezwanie władz partyjnych do miasta wkroczyły sowieckie czołgi, co tylko zaogniło sytuację. 24 października na stanowisko premiera przywrócono Imre Nagy’a – starego komunistę, mianowanego pierwotnie, a następnie zdymisjonowanego pod wpływem zmiennych powiewów z Kremla. Tym razem swe stanowisko zawdzięczał popularności wśród Węgrów. Następnie przyszła kolej na dymisję dotychczasowego I sekretarza KC Węgierskiej Partii Pracujących ErnÅ‘ GerÅ‘, zastąpionego przez Janosa Kadara. Rozwiązano starą partię komunistyczną i powołano nową – Węgierską Socjalistyczną Partię Robotniczą. Po krwawych walkach udało się skłonić kierownictwo sowieckie do wyprowadzenia z Budapesztu sowieckich jednostek, niemniej rządowi Imre Nagy’a nie udało się przeciągnąć na swoją stronę powstańców. Wówczas ogłosił on przywrócenie na Węgrzech rządów parlamentarnych i obiecał wolne wybory w warunkach pluralizmu politycznego. W tych warunkach Chruszczow i jego koledzy na Kremlu, wspierani przez przywódców chińskich, zdecydowali się na ponowną interwencję zbrojną. Przed podjęciem ostatecznej decyzji Chruszczow i Malenkow złożyli 2 listopada 2956 roku poufną wizytę w rezydencji marszałka Tita na wyspie Brioni na Adriatyku. Tito ostrzegał ich, że interwencja zbrojna przyniesie więcej szkód politycznych niż korzyści, ale nie zdołał ich przekonać. Na czele „rządu rewolucyjnego” według planów Chruszczowa miał stanąć Ferenc Munnich – jego przyjaciel z lat młodości. Tito zwrócił mu uwagę, że lepszy byłby Janos Kadar jako były więzień stalinowski. Dodajmy jeszcze, że wybór Chruszczowa dowodzi jego wyjątkowej niekonsekwencji. Po usunięciu Mátyása Rakosiego Sowieci zastąpili go przez ErnÅ‘ GerÅ‘, który również był Węgrem żydowskiego pochodzenia (wł. ErnÅ‘ Singer – przyp. ASME). I teraz Chruszczow ponownie miał postawić na osobę o żydowskich korzeniach tylko dlatego, że znał osobiście Munnicha od wielu lat.

Po opanowaniu Budapesztu przez wojska sowieckie premier Imre Nagy schronił się w ambasadzie jugosłowiańskiej, co naraziło ją na prowokacje sowieckie, łącznie z ostrzałem budynku. Prymas Węgier kardynał József Mindszenty uzyskał azyl w ambasadzie USA i przetrwał tam bezpiecznie przez wiele lat pacyfikacji kraju. Wobec ambasady jugosłowiańskiej Sowieci pozwalali sobie na znacznie więcej. Ostatecznie Imre Nagy i jego współpracownicy 22 listopada zostali podstępem wyciągnięci z ambasady jugosłowiańskiej, lecz zamiast przyrzeczonego im powrotu do swoich domów, aresztowani przez Rosjan, trafili do więzienia w Rumunii. Następnie zostali w czerwcu 1958 roku osądzeni w Budapeszcie przez kapturowy sąd i skazani na śmierć. Losy premiera Nagy’a i towarzyszy obciążają sumienie Chruszczowa.

Koniec antypartyjnej grupy konkurentów

W czerwcu 1957 roku konserwatywna większość Prezydium KC KPZR podjęła uchwałę o odwołaniu Nikity Chruszczowa ze stanowiska I sekretarza KC. Dzięki poparciu marszałka Źukowa Nikita Chruszczow nie podporządkował się decyzji Prezydium i odwołał się do pospiesznie zwołanego na 29 czerwca plenum KC. Zasiadających w KC zwolenników Chruszczowa ściągano do Moskwy wojskowymi samolotami. Plenum usunęło z prezydium tzw. antypartyjną grupę, czyli Mołotowa, Kaganowicza i Malenkowa. Głosujący przeciwko Chruszczowowi Bułganin oraz Woroszyłow dzięki samokrytyce na plenum KC chwilowo pozostali w Prezydium. Do Prezydium wybrano w nagrodę marszałka Źukowa, ale już w październiku tegoż roku z inicjatywy Chruszczowa odwołano go ze stanowiska ministra obrony oraz ze stanowiska członka Prezydium KC. Dla zapewnienia gładkiego przebiegu tej operacji marszałka Źukowa wysłano okrętem wojennym z wizyta oficjalną do Jugosławii. W marcu 1958 roku Bułganina powołano na prezesa Zarządu Banku Państwowego i Chruszczow został premierem rządu, koncentrując jak Stalin w swym ręku obydwa kluczowe stanowiska.

Chruszczow na czele ZSRR

W lecie 1957 roku odbył się w Moskwie Światowy Festiwal Młodzieży i Studentów, który na chwilę uchylił żelazną kurtynę nad stolicą ZSRR.
W kwietniu 1958 roku Zjazd Związku Komunistów Jugosławii uchwalił nowy program partyjny, uznany przez komunistów sowieckich i chińskich za rewizjonistyczny. Plan Chruszczowa przyciągnięcia Jugosławii do obozu moskiewskiego ostatecznie poniósł fiasko. W roku 1958 Chruszczow sprowokował również konflikt z kierownictwem chińskim, z przewodniczącym Mao na czele. Stosunki z Chinami psuły się od XX zjazdu KPZR, różnice zdań pogłębiły się podczas ostatniej wizyty Mao Zedonga w Moskwie na naradzie partii komunistycznych w listopadzie 1957 roku, gdzie przewodniczący Mao oświadczył, że konfrontacja atomowa ze światem imperialistycznym w ostatecznym rachunku zapewniłaby zwycięstwo obozu socjalizmu w skali światowej. Połowa ludności świata zginęłaby, ale reszta żyłaby w świecie wolnym od kapitalizmu. W 1958 roku Nikita Chruszczow złożył wizytę w Chinach, ale rozbieżności ideowe doprowadziły do pogłębienia konfliktu. W czasie Wielkiego Skoku w 1960 r. rozgniewany na Mao Chruszczow odwołał z Chin wszystkich doradców sowieckich, którzy zabrali ze sobą opracowane w ZSRR plany budowy obiektów przemysłowych. W drugiej połowie lat 50. Chruszczow wielokrotnie potępiał inicjowaną przez Stalina w 1948 roku blokadę gospodarcza Jugosławii po potępieniu jej przez Kominform, sam natomiast postąpił w analogiczny sposób wobec komunistycznego mocarstwa, które nie chciało uznać jego komendy.

W roku 1957 znany rosyjski poeta Borys Pasternak opublikował we włoskim wydawnictwie lewicowym powieść pod tytułem „Doktor Źywago”, w której nader prawdziwie opisał wydarzenia z czasów wojny domowej w Rosji. W owym czasie mimo niewątpliwej odwilży politycznej w ZSRR nie było szans na wydanie tej powieści w Rosji. Powieść wywołała sensację na Zachodzie i w następnym roku otrzymała nagrodę Nobla. Z inicjatywy Chruszczowa w ZSRR rozpętano nagonkę przeciwko sędziwemu poecie i on pod jej wpływem zrezygnował z przyznanej nagrody. Wkrótce po tym Chruszczow popisał się werbalnymi atakami na młodych poetów oraz malarzy i rzeźbiarzy awangardzistow, m.in. na znanego rzeźbiarza Ernsta Nieizwiestnego. Boris Pasternak zmarł w samotności w maju 1960 roku. Oprócz walki z intelektualistami Chruszczow wznowił walkę z religią, zwłaszcza z kościołem prawosławnym, który właśnie zaczął się odradzać po prześladowaniach stalinowskich okresu przedwojennego. Chruszczow był prymitywnym wskutek braku wykształcenia marksistą, który z tego co liznął za młodu, zapamiętał jedynie, że komunizm odrzuca przesądy religijne. Budując komunizm, zwalczał więc religię, nie gardząc środkami administracyjnymi.

Nikita Chruszczow był inicjatorem budowy w sierpniu 1961 roku w Berlinie muru na granicy sektora sowieckiego oraz zachodniego, by uniemożliwić ucieczkę obywateli NRD do Niemiec Zachodnich. Przez cały czas istnienia muru od strzałów NRD-owskiej straży granicznej zginęło ponad 80 osób.

W październiku 1961 roku odbył się XXII zjazd KPZR, na którym już otwarcie potępiono zbrodnie Stalina. Uchwalono wydalenie wydalenie mumii Stalina z wspólnego z Leninem mauzoleum. Stalina pogrzebano na honorowym miejscu pod murem kremlowskim, obok najwybitniejszych dostojników bolszewickich.

Dzięki uchwałom XXII zjazdu KPZR redagowany przez wybitnego poetę rosyjskiego Aleksandra Twardowskiego miesięcznik literacki „Nowyj Mir” opublikował w 1962 roku opowiadanie Aleksandra Sołżenicyna o życiu w stalinowskim łagrze pt. „Jeden dzień z życia Iwana Dienisowicza”. Za rządów Chruszczowa Twardowski zamieścił jeszcze kilka opowiadań Sołżenicyna, malujących bez ozdób życie w sowieckiej Rosji.

Podczas jesiennej sesji Zgromadzenia Generalnego ONZ w 1960 roku impulsywny Nikita Chruszczow zademonstrował nowe formy dyplomacji, używając do walenia w pulpit własnego buta dla zagłuszania przemówienia dyplomaty z wrogiego obozu. Ten incydent pamiętano na Zachodzie przez długie lata.

W związku z trudnościami aprowizacyjnymi wywołanymi przez chroniczny kryzys rolnictwa kołchozowego 1 czerwca 1962 roku w Nowoczerkasku zastrajkowali robotnicy wielkich zakładów maszynowych. Wiec protestacyjny strajkujących robotników w centrum miasta rozpędzono przy użyciu czołgów i ognia piechoty. Wielu domniemanych prowodyrów aresztowano i skazano na drakońskie kary, nie wyłączając kary śmierci.

W 1962 roku Chruszczow sprowokował też kryzys karaibski, instalując na Kubie rakiety, które mogłyby godzić w cele w Stanach Zjednoczonych. W odpowiedzi prezydent USA John F. Kennedy zarządził blokadę morską Kuby, nie wyłączając statków sowieckich. Światu przez chwilę groziła konfrontacja zbrojna pomiędzy wielkimi mocarstwami, ale Chruszczow na szczęście wycofał się ze swego pomysłu, zostawiając na lodzie Fidela Castro. Chińscy komuniści podsumowali, że Chruszczow popełnił najpierw błąd nieodpowiedzialnego awanturnictwa, a następnie kapitulanctwa wobec gróźb imperialistów.

Zamach stanu

W październiku 1964 roku kierownictwo sowieckie zawiązało potajemnie spisek pałacowy, mający na celu obalenie Chruszczowa z jego stanowisk w partii i państwie. Na zwołanym w tym celu Prezydium KC, a następnie plenum KC poddano krytyce niewłaściwy styl pracy Chruszczowa, stworzony wokół niego kult jednostki, łamanie zasad kolegialności pracy i przegłosowano usunięcie go na emeryturę. Piastowane przez Chruszczowa funkcje rozdzielono. Pierwszym sekretarzem KC został Leonid Brieżniew, zaś premierem Aleksiej Kosygin.
Jako emeryt Nikita Chruszczow był pod stałą inwigilacją KGB, co było normą dla dostojników w niełasce (m.in. dla marszałka Źukowa) i za jego czasów. Warto dodać, że sumienie Chruszczowa obciąża tragiczny los gen. Wasilija Stalina – syna zmarłego dyktatora, aresztowanego i uwięzionego wkrótce po pogrzebie Stalina, a po zwolnieniu z więzienia zamordowanego przez KGB przy pomocy „leczenia” narkotykami.
Ponieważ były przywódca sowiecki nie był nazbyt biegły w pisaniu, natomiast natura nie odmówiła mu talentów krasomówczych, nagrał na magnetofon cztery tomy swych wspomnień, które przy pomocy swego syna Siergieja przemycił za granicę. Wezwany na dywanik do KC KPZR w 1970 roku, do niczego się nie przyznał, zaś po opublikowaniu wspomnień na Zachodzie potępił wydawnictwo, wpierając, iż jest to falsyfikat. Zmarł na zawał serca 11 września 1971 roku w Moskwie i został tam pochowany. Pomnik nagrobny wykonał krytykowany niegdyś przez Chruszczowa rzeźbiarz Ernst Nieizwiestnyj, który wykonał go z białego i czarnego marmuru, co symbolizuje niejednoznaczną ocenę jego dokonań. W 1991 roku jego imieniem nazwano plac w stolicy spacyfikowanej przez Rosjan Czeczenii Groznym w podzięce za przywrócone narodom kaukaskim prawo zamieszkania w stronach ojczystych.

Jego wspomnienia pod tytułem „Wriemia, ludi, włast'” (Czasy, ludzie, władza) wydano w czterech tomach w Moskwie w 1999 roku. W swych wspomnieniach poświęcił dwa zdania autorowi niniejszych słów. Spamiętał moje nazwisko, ale nie znał imienia. Wszystkie pozostałe informacje o mnie zostały przekręcone przez niego, bądź jego informatorów. W swych wspomnieniach demonstruje przerażającą ignorancję polskich spraw. Rządy marszałka Piłsudskiego, czyli sanacji określa jako rządy PPS, choć działacze PPS zasiedli na brzeskim procesie Centrolewu na ławach oskarżonych. Mówiąc o protestach studenckich w Polsce w marcu 1968 roku, myli dramat „Dziady” z poematem „Pan Tadeusz”. Bierze się to z warunków pracy nad wspomnieniami. Przed dymisją nie musiał niczego czytać, wszystkie informacje dostarczali mu doradcy. Gdy ich zabrakło, był bezradny mimo pokaźnej biblioteki. Miał słuszność polski satyryk Stanisław Jerzy Lec: „Analfabeci muszą dyktować”.

Antoni Zambrowski