Prace nad ustaleniem strat ludności rozpoczęły się już w czasie wojny. W marcu 1943 r. Delegatura Rządu RP na Kraj oceniała straty ludności żydowskiej na niemal 3 mln osób, a liczbę Polaków przymusowo „pracujących” w III Rzeszy szacowano we wrześniu 1943 r. na ponad 2 miliony.
Według zestawienia strat opracowanego we wrześniu 1944 r. przez Ministerstwo Prac Kongresowych Rządu RP w Londynie, Polska straciła 4 mln 114 tys. obywateli, w tym 2 mln 481 tys. Żydów.
Pod koniec wojny, 6 stycznia 1945 r., zostało utworzone przez władze „nowej” Polski Biuro Odszkodowań Wojennych (BOW) przy Prezydium Rady Ministrów. Jego prace trwały do 1 kwietnia 1947 roku. Jednym z zagadnień, jakimi zajmowało się biuro, było ustalenie strat biologicznych społeczeństwa polskiego. Jednakże przez długie lata, głównie ze względów politycznych, były one obarczone zasadniczymi błędami. Pierwsze powojenne sprawozdania w tej sprawie obejmowały bowiem straty ludności na terenach, które po II wojnie światowej znalazły się w granicach państwa polskiego. Połowa terytorium II Rzeczypospolitej została zajęta we wrześniu 1939 r. przez Armię Czerwoną, a jej obywatelom następnie nadano obywatelstwo sowieckie. Z tych ziem po wojnie do Polski „wróciła” praktycznie tylko Białostocczyzna, i to niecała. Dopiero zmiany po 1989 r. umożliwiły prowadzenie otwarcie prac nad ustaleniem strat na dawnych polskich Kresach Wschodnich. Oprócz strat ludności narodowości polskiej i żydowskiej zaczęto także uwzględniać w tych pracach straty innych mniejszości narodowych. A wyliczenia winny obejmować wszystkich mieszkańców w granicach sprzed 1 września 1939 roku. Przynajmniej do lipca 1944 r., kiedy to PKWN zawarł porozumienie z rządem ZSRS.
Tak szeroko zakreślony temat programu zmusza nas do podjęcia przeglądu dotychczasowych ustaleń w zakresie:
1. Strat bezwzględnych (zabitych, zmarłych) ludności państwa polskiego w latach II wojny światowej;
2. Strat względnych narodu polskiego (wywiezionych, deportowanych, emigracji);
3. Strat wśród mniejszości narodowych (zmiana granic państwa);
4. Wpływ II wojny światowej na wielkość liczby ludności w państwie polskim (przesiedlenia, zmiany granic).
Mówiąc o ogólnym bilansie strat ludnościowych Polski w okresie II wojny światowej, trzeba przywołać publikację Biura Odszkodowań Wojennych przy Prezydium Rady Ministrów z 1947 r. pt. „Sprawozdanie w przedmiocie strat i szkód wojennych Polski w latach 1939-1945”. W tym wydawnictwie podano ogólną liczbę zgonów (utrat życia) – 6 mln 028 tys. osób (w tym ok. 3 mln Żydów). Trzeba jednak zaznaczyć, iż do obliczeń strat biologicznych brano pod uwagę jedynie ludność narodowości polskiej i żydowskiej, zwłaszcza w odniesieniu do Kresów Wschodnich II Rzeczypospolitej. Stąd wynika konieczność zajęcia się obliczeniem strat ludności państwa polskiego w granicach z 1939 r. narodowości białoruskiej, litewskiej, ukraińskiej, ale także… niemieckiej.
Straty ogólne
Ponieważ podawana w 1947 r. przez BOW liczba ogólna strat ludności jest nadal utrzymywana w literaturze, przywołajmy te wyliczenia (tabela 1.).
Wyszczególnienie strat w ludziach | Liczba osób w tysiącach | % | ||
---|---|---|---|---|
1. Wskutek bezpośrednich działań wojennych: | ||||
a) straty wojska | 123 | 2,0 | ||
b) straty ludności cywilnej | 521 | 8,7 | ||
ogółem | 644 | 10,7 | ||
2. Wskutek terroru okupanta: | ||||
a) ofiary obozów zniszczeń, pacyfikacji, egzekucji, likwidacji gett itp. | 3577 | 59,3 | ||
b) ofiary więzień, obozów i in. miejsca odosobnienia (śmierć na skutek epidemii, wycieńczenia, złego obchodzenia się itp.) | 1286 | 21,3 | ||
c) zmarli poza obozami i więzieniami w następstwie doznanych ran, okaleczeń, nadmiernej pracy itp. | 521 | 8,7 | ||
ogółem | 5384 | 89,3 | ||
Razem | 6028 | 100 |
Powyższe dane zostały skorygowane przez komisję pracującą przy Ministerstwie Finansów w latach 1949-1951. Komisja ta liczbę ofiar śmiertelnych określiła na 5 mln 085 tys. osób. Polaków według tych wyliczeń zginęło 1 mln 706,7 tys., a Żydów – 3 mln 378 tysięcy. Zwraca uwagę ponowne rozważanie strat jedynie dwóch grup narodowościowych, z pominięciem pozostałych mniejszości (tabela 2.).
Przyczyna śmierci | Liczba w tys. | % |
---|---|---|
Działania wojenne | 550,0 | 10,7 |
Morderstwo | 3000,7 | 57,3 |
Więzienia i obozy | 1083,0 | 21,3 |
Praca przymusowa | 274,0 | 5,4 |
Wycieńczenie | 168,0 | 3,3 |
Razem | 5084,7 | 100 |
Weryfikacja „w dół” pierwotnych, powojennych ustaleń następowała także w opracowaniach sporządzanych dla Organizacji Narodów Zjednoczonych. W pracach tych liczbę strat Polaków utrzymano na poziomie ustalonym przez BOW w wysokości 2,6 miliona, natomiast straty Żydów polskich obniżono z 3,4 do 3,2 miliona, co doprowadziło do obniżenia całkowitych strat ludności Polski z 6 do 5,8 miliona. Warto jednak za Andrzejem Gawryszewskim podkreślić, iż szacunek ten nie obejmuje strat całej ludności II Rzeczypospolitej. W wyniku uwzględnienia strat, jakie poniosły mniejszości narodowe nieuwzględniane przez BOW, należałoby dodać około 800 tys. osób.
W roku 1968 Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce przeprowadziła ankietyzację całego terytorium Polski. Opracowany z ankiet materiał został opublikowany przez GKBZHwP, jednakże nie zmieniło to w niczym oficjalnie utrzymywanych danych odnośnie do strat biologicznych społeczeństwa polskiego. Dodajmy, że wyliczenia BOW utrzymała także powołana w 1970 r. Komisja do Opracowania Problemu Odszkodowań Niemieckich działająca formalnie do 30 czerwca 1974 roku.
Podobne do BOW wyliczenia, choć już nieco zmodyfikowane, przedstawił w 1993 r. Czesław Łuczak (tabela 3.).
Straty | Liczba osób w tys. |
---|---|
Bezpośrednia i pośrednia eksterminacja władz hitlerowskich | 5100 |
Polegli w bezpośrednich działaniach wojennych (bez strat w Powstaniu Warszawskim) | 450 |
Razem | 5500 |
Zamordowani i zmarli poza granicami (ZSRS, III Rzesza) | 500 |
Zmarli w innych krajach | 2 |
Ogółem | 6000 |
Ogólne zestawienie strat ludności II Rzeczypospolitej, w rozbiciu na poszczególne narodowości, przedstawił również C. Łuczak (tabela 4.).
Polacy zabici lub zmarli w wyniku eksterminacji niemieckiej i bezpośrednich działań wojennych na ziemiach okupowanych przez III Rzeszę | około 1 500 000 |
Polacy zabici lub zmarli na Kresach Wschodnich | około 500 000 |
Straty ludności żydowskiej | około 2 900 000 |
Straty wśród mniejszości narodowych | około 1 000 000 |
Razem | około 6 000 000 (5 900 000) |
Ponieważ w powyższej tabeli C. Łuczak podaje liczbę około 500 tys. Polaków zabitych lub zmarłych na Kresach Wschodnich, należy zwrócić uwagę na opracowanie zatytułowane „Represje sowieckie wobec Polaków i obywateli polskich”, gdzie widnieją następujące dane (tabela 5.).
Lp. | Rodzaj represji | Wiarygodna liczba represjonowanych ustalona w badaniach | Liczba represjonowanych imiennie zweryfikowana przez „Indeks” | Przybliżona liczba represjonowanych możliwa do imiennego zweryfikowania przy obecnie dostępnych źródłach |
---|---|---|---|---|
I. | Jeńcy wojenni i internowani | 45 387 | 41 457 | 42 763 |
1. | Jeńcy rozstrzelani (Katyń, Charków, Twer) | 14 587 | 14 463 | 14 463 |
2. | Jeńcy i internowani przebywający w niewoli do sierpnia 1941 r. | 26 200 | 25 115 | 25 500 |
3. | Jeńcy zmarli i zaginieni | 2 300 | 1 785 | 2 300 |
4. | Zwolnieni, przekazani Niemcom 1940-1941 | 2 300 | 94 | 500 |
II. | Aresztowani na Kresach Wschodnich | 110 000 | 14 505 | 24 106 |
1. | Aresztowani na terenie tzw. Zachodniej Ukrainy | 65 000 | 7 261 | 15 000 |
2. | Aresztowani na terenie tzw. Zachodniej Białorusi | 43 000 | 7 106 | 15 000 |
3. | Aresztowani na terenie Litwy | 2 000 | 138 | 2 000 |
III. | Deportowani | 320 000 | 9 171 | 170 000 |
1. | Deportowani 10 lutego 1940 r. | 96 000 | 2 900 | 96 000 |
2. | Deportowani 13 kwietnia 1940 r. | 61 000 | 0 | 7 000 |
3. | Deportowani w czerwcu 1940 r. | 79 000 | 6 220 | 60 000 |
4. | Deportowani w czerwcu 1941 r. | 40 000 | 51 | 7 000 |
IV. | Aresztowani 1941-1944 | 3 000 | 239 | 300 |
V. | Internowani 1944-1945 | 42 000 | 20 178 | 24 000 |
VI. | Aresztowani i deportowani 1944- | 50 000 | 5 690 | 20 000 |
Razem | 570 387 | 91 240 | 281 169 |
Jak widzimy, straty te dotyczą represji sowieckich, ale nie wszystkich. Brak tutaj wyliczenia strat powstałych w wyniku starć oddziałów partyzantki polskiej z oddziałami sowieckimi, strat wynikających z krwawego konfliktu polsko-ukraińskiego czy może mniej krwawego, ale przynoszącego konkretne straty, i to po obu stronach, polsko-litewskiego. Badanie tych strat trwa, a liczby podawane przez różnych autorów są zasadniczo rozbieżne.
Niezwykle ważnym zagadnieniem jest ustalenie wielkości strat bezwzględnych (zgonów) wśród ludności poddanej różnorodnym represjom (deportacje, aresztowania). W odniesieniu do lat 1939-1941 możemy podać, iż np. w obwodzie archangielskim na 56 tys. 153 osadzonych tam Polaków do końca czerwca 1941 r. zmarło 3906 osób (tj. 6,95 proc.). Obliczono, iż roczny wskaźnik umieralności dla osadników wynosił 5,9 proc., a dla bieżeńców – 2,6 procent. Jak pisze Aleksander Gurjanow, dane te „nie odbiegają od średnich rocznych wskaźników umieralności osadników i bieżeńców we wszystkich regionach ich osiedlenia w ZSRR”. Według danych statystycznych, w latach 1940-1941 z Kresów Wschodnich zostało deportowanych 462-490 tys. osób, z których zmarło ponad 16 tysięcy.
Należy jednak zauważyć, iż liczba obywateli deportowanych w głąb ZSRS od lutego 1940 r. do czerwca 1941 r. jest podawana nadal w bardzo dużym rozróżnieniu. Niektóre publikacje mówią o 980 tys. – 1 mln 080 tys. deportowanych.
Straty sił zbrojnych
Jako pierwsze zostały podane straty wojska, które zostały poniesione wskutek bezpośrednich działań wojennych. Ich rozkład, według autorów opracowania z 1947 r., przedstawiał się następująco (tabela 6.).
Zabitych | Rannych | Zaginionych | Ogółem | |
---|---|---|---|---|
1. Kampania wrześniowa 1939 r. | 66 300 | 133 700 | 420 000 | 620 000 |
2. I Armia na Wschodzie | 6 275 | 12 552 | – | 18 827 |
3. II Armia na Wschodzie | 7607 | 15 212 | – | 22 819 |
4. Oddziały we Francji i Norwegii 1940 rok | 2 079 | 4 154 | – | 6 233 |
5. Oddziały przy boku Wielkiej Brytanii | (7 917) | (12 988) | (760) | (21 665) |
a) Brygada Karpacka (Tobruk) | 122 | 468 | 11 | 601 |
b) II Korpus | 2 197 | 8 737 | 264 | 11 198 |
c) I Dywizja Pancerna | 1 014 | 3 595 | 305 | 4 914 |
d) I Samodz. Brygada Spadochronowa | 66 | 159 | 179 | 404 |
e) Lotnictwo | 3 000 | – | – | 3 000 |
f) Marynarka Wojenna | 1 500 | – | – | 1 500 |
g) Inne | 18 | 29 | 1 | 48 |
6. Powstanie Warszawskie | 13 000 | 28 000 | – | 41 000 |
7. Walka Podziemna | 20 000 | 30 000 | – | 50 000 |
Ogółem | 123 178 | 236 606 | 420 760 | 780 544 |
Dane zawarte w tabeli 6. muszą zostać zweryfikowane w oparciu o liczne opracowania wydane po jej opracowaniu. W 1989 r. Stefan Zwoliński ustalił, że w regularnych jednostkach wojskowych oraz w konspiracji zginęło 239,8 tys. żołnierzy. Wystarczy przytoczyć wyliczenia podawane przez Tadeusza Paneckiego (tabela 7.).
Zabici | Ranni | Zaginieni | W niewoli | Ogółem | |
---|---|---|---|---|---|
Kampania polska 1939 r. | 95-97 tys. | 130 tys. | 420 tys. + 230 672 | 876 tys. | |
Pozostałe działania wojsk regularnych | 33 256 | 42 666 | 8 548 | 29 385 | 113 855 |
Powstanie Warszawskie | 18 tys. | 25 tys. | 17 443 | 60 443 | |
Razem | 147 256 | 197 666 | 8 548 | 697 500 | 1 050 298 |
Porównując liczby z obu tabel, widać liczne różnice. Pierwszą z nich jest liczba strat bezwzględnych (zabici, zmarli z ran, trwale zaginieni bez wieści) w kampanii polskiej 1939 roku. Występują tu liczby: 66 300 – BOW, ponad 70 tys. – C. Łuczak, 95-97 tys. – T. Panecki. Niewątpliwie liczba podawana przez BOW jest zaniżona, skoro na cmentarzach w Polsce jest 70 tys. 520 grobów żołnierzy z kampanii polskiej 1939 r., a na Kresach Wschodnich takich grobów jest jeszcze co najmniej 964. Liczba żołnierzy polskich, którzy ponieśli śmierć z rąk Armii Czerwonej we wrześniu 1939 r., jest szacowana od kilku tysięcy – C. Łuczak, do 17-19 tys. – T. Panecki. Wymaga dalszych badań liczba zmarłych z ran.
Niewątpliwie trudniejszym zadaniem jest obliczenie strat poniesionych w czasie walki zbrojnej w okupowanym kraju. Autorzy sprawozdania BOW przedstawili je następująco: 20 tys. zabitych, 30 tys. rannych. Wojskowy Instytut Historyczny straty żołnierzy podziemia obliczył na 200 tys. zabitych i aresztowanych, w tym 62 tys. z AK.
Straty ludności cywilnej
Straty ludności cywilnej, będące wynikiem bezpośrednich działań wojennych, w okresie wojny podawane są w bardzo dużym rozróżnieniu: od 521 tys. – BOW, do 365 tys. (ok. 200 tys. + 165 tys.) – C. Łuczak. W tym drugim wypadku mamy podsumowane jedynie straty ludności cywilnej z 1939 r. i Powstania Warszawskiego. Brak tutaj liczby strat tej ludności w wyniku działań wojennych na innych frontach, zwłaszcza z okresu 1944-1945. Wysokość strat ludności cywilnej w Powstaniu Warszawskim jest podawana bardzo różnie, w ostatnich latach na najwyższym poziomie około 250 tys. ludności określił te straty PWN. Natomiast Władysław Bartoszewski określa straty ludności cywilnej na mniej więcej 150 tys. zabitych, z czego około 50 tys. miało zginąć w wyniku nalotów niemieckich, „ponad 40 000 mężczyzn, kobiet i dzieci wymordowały na Woli, Ochocie, Starym Mieście i Czerniakowie oddziały Reinefartha, Dirlewangera i Schmidta, tysiące – w alei Szucha – formacje policyjne podległe Geiblowi i Hahnowi”. Autorzy niemieccy przedstawiają straty ludności cywilnej w czasie Powstania Warszawskiego w wysokości od 150 do 220 tysięcy.
Natomiast niewątpliwie najtrudniejszą rzeczą jest obliczenie strat ludności powstałych na skutek działalności represyjnej okupantów. Jeżeli chodzi o Niemców, to straty przez nich zadane podawane są w przedziale od 5 mln 100 tys. – C. Łuczak, do 5 mln 384 tys. – BOW.
Jednym z podstawowych zagadnień jest ustalenie liczby strat poniesionych w obozach koncentracyjnych. W największym z nich KL Auschwitz-Birkenau zginęło co najmniej 1 mln 100 tys. ludzi. Liczbę Polaków deportowanych do obozu KL Auschwitz ocenia się na 140-150 tys. osób, z czego 10 tys. nie zostało zarejestrowanych.
Do obozu na Majdanku zesłano co najmniej 275,5 tys. osób w 827 transportach, jakie zdołano ustalić. Z obozu wywieziono w latach 1942-1944 około 45 tys. osadzonych w 44 transportach, w tym 5,5 tys. na roboty do Rzeszy. Liczba osób, która zginęła w obozie, jest podawana od 235 tys. (w tym 110 tys. Żydów i 123 tys. osób innych narodowości) do 250 tysięcy. Całość zagadnienia, a zwłaszcza liczba ogólna osadzonych w obozie oraz liczba zamordowanych, wymaga dalszych badań.
W odniesieniu do obozu KL Gross-Rosen ogółem udało się dotąd ustalić nazwiska 72 tys. 452 więźniów. Zginęło tutaj około 40 tys. więźniów, jednakże tylko 13 tys. 262 z nich znalazło się w niedawnych publikacjach Państwowego Muzeum Gross-Rosen.
W obozie Stutthof od 2 września 1939 r. do 25 stycznia 1945 r. więziono około 110 tys. osób, z których zginęło około 65 tysięcy. Większość więźniów stanowili Polacy, a było ich około 50-60 tysięcy.
Mówiąc o obozach koncentracyjnych, nie można pominąć ważnej, choć wywołującej wiele emocji, publikacji poświęconej KL Warschau. Straty osobowe w tym obozie szacuje się na około 20 tys. osadzonych. Ta liczba ofiar budzi szereg kontrowersji wśród zwolenników publikacji sędzi Marii Trzcińskiej, która podaje, że w obozie zginęło 200 tys. osób.
Według ustaleń Czesława Łuczaka, do wszelkiego rodzaju obozów odosobnienia deportowano ponad 5 mln obywateli polskich (łącznie z Żydami i Cyganami). Z liczby tej zginęło ponad 3 miliony.
Przy dokonaniu obliczeń dotyczących więzień na terenie Generalnego Gubernatorstwa przyjęto, że przez każde z więzień śledczych podległych policji bezpieczeństwa, Pawiak w Warszawie, Montelupich w Krakowie, Zamek w Lublinie, Radom, przeszło po 100 tys. więźniów, z których 37 tys. zginęło w egzekucjach, a o koło 60 tys. wywieziono do obozów koncentracyjnych. Dawałoby to liczbę 400 tys. osadzonych w więzieniach, 148 tys. zamordowanych w egzekucjach i 240 tys. zesłanych do obozów koncentracyjnych.
Próbę podliczenia ogólnych strat biologicznych obrazuje tabela 8.
Straty | 39/40 | 40/41 | 41/42 | 42/43 | 42/43 | 43/44 | Razem |
---|---|---|---|---|---|---|---|
Bezpośrednie straty wojenne | 360 | 183 | 543 | ||||
Zamordowani w obozach i w pacyfikacjach | 75 | 100 | 116 | 133 | 82 | 506 | |
Zmarli w więzieniach i obozach | 69 | 210 | 220 | 266 | 381 | 1 146 | |
Zmarli poza obozami i więzieniami | 42 | 71 | 142 | 218 | 473 | ||
Zamordowani na ziemiach wschodnich | 100 | 100 | |||||
Zmarli w innych krajach | 2 | ||||||
Razem | 504 | 352 | 407 | 541 | 681 | 270 | 2770 |
Niezależnie od podanych wyżej liczb warto zapoznać się z innymi źródłami strat ludności polskiej (tabela 9.).
Straty | 39/40 | 40/41 | 41/42 | 42/43 | 43/44 | 44/45 | Razem |
---|---|---|---|---|---|---|---|
Deportowani do ZSRS | 475 | 188 | 663 | ||||
Wcieleni do Armii Czerwonej | 76 | 76 | |||||
Wcieleni do Wehrmachtu | 200 | 50 | 250 | ||||
Wywiezieni na roboty do ZSRS | 200 | 50 | 250 | ||||
Przymusowi robotnicy w Niemczech | 448 | 319 | 609 | 275 | 246 | 18978 | |
Aresztowani w ZSRS | 100 | 50 | 150 | ||||
Prewencyjnie osadzeni w obozach koncentracyjnych | 10 | 15 | 15 | 30 | 68 | 138 | |
Razem | 448 | 1180 | 824 | 290 | 276 | 406 | 3424 |
Dotychczasowe działania historyków i demografów doprowadziły do szacunkowego ustalenia, choć nie wolnego od sporych przybliżeń, strat biologicznych ludności państwa polskiego poniesionych w trakcie II wojny światowej. Następnym etapem powinno być sporządzenie, w oparciu o już istniejącą dokumentację oraz dotychczasowego publikacje, kartoteki mieszkańców Polski poległych, zamordowanych i zmarłych w latach 1939-1945.
Obok podstawowej bazy danych (kartoteki osobowej) winien być opracowany precyzyjny katalog obrazujący całość strat w rozbiciu na poszczególne ich przyczyny, dający wszakże możliwość bieżącego uzupełniania danych. Tym katalogiem winni posługiwać się zarówno historycy, jak i demografowie w dalszych pracach.
Dr Waldemar Grabowski, IPN Centrala
KOMENTARZ BIBUŁY: Wiele, wiele można byłoby dyskutować na temat przytoczonych powyżej liczb. Ot, weźmy zdanie: „Jednym z podstawowych zagadnień jest ustalenie liczby strat poniesionych w obozach koncentracyjnych. W największym z nich KL Auschwitz-Birkenau zginęło co najmniej 1 mln 100 tys. ludzi.„. Na jakiej podstawie obliczono tę liczbę? Chyba na tej samej co funkcjonującą przez 40 lat liczbę „4,5 miliona”. Gdy pewnego pięknego dnia usunięto po cichu tablice straszące o „4 milionach ofiar KL Auschwitz” i zastąpiono po pewnym czasie innymi, tym razem mówiące o „milionie” ofiar, nie dokonały się żadne zasadnicze zmiany w sposobach obliczania, ot jedną propagandę zastąpiono unowocześnioną wersją. Dalej jednak te „dokładne obliczenia” bazują na tzw. nierejestrowanych więźniach, którzy prosto z wagonów „szli do gazu”. Cóż, w ten sposób można udowadniać każdą teorię, a gdy brakuje argumentów na stawiane konkretne zarzuty, to wsadzać ludzi do więzienia pod zarzutem „negowania Holokaustu”. Naukowcy polscy, plamiący się przez 40-kilka lat w służbie systemu komunistycznego i udowadniający światu, że w KL Auschwitz „zginęło 4-6 milionów ludzi” (ileż to książek, tomów, encyklopedii, podręczników napisano w ten sposób!), dalej więc brną w ślepą uliczkę pseudo-nauki, czyli nauki w służbie ideologii. Niby innej, choć w rezultacie tej samej.