Jakoś mało kto zauważył, że w tym roku – w lutym minęła pięćdziesiąta rocznica śmierci śp. Feliksa Konecznego. Wybitny historyk, związany z Krakowem i Wilnem, nie miał szczęścia już za życia: za krytykę rządów Piłsudskiego został zmuszony do odejścia z uniwersytetu, a po wojnie komuniści podtrzymali ten akt wykluczenia, tym razem z powodu przynależności Profesora do nurtu „wsteczno-klerykalnego”. No cóż, na ziemi nie należy się spodziewać sprawiedliwości!

Twórczość Konecznego – zwłaszcza jego „nauka o cywilizacjach” – nie powinna być oczywiście czytana jak nieomylna Biblia. Pamiętam interesującą sesję naukową sprzed lat, zorganizowaną przez Uniwersytet Jagielloński, na której uczeni różnych specjalności mówili i o mocnych, i o słabych stronach jego refleksji. Nie zmienia to faktu, że o Konecznym wciąż mówi się za mało, a czasem mówiąc o nim, powiela się niesprawiedliwe oceny ideologiczne. Dla wielu autor ten jest więc „kontrowersyjny”, jeszcze zanim dowiedzą się o nim czegokolwiek. O nauce Konecznego „o wielości cywilizacyj” zaczęło się przynajmniej wspominać ciut częściej po tym, jak Samuel Huntington wystąpił z tezą o „zderzeniu cywilizacji”, bardzo modną w związku z konfliktem Zachodu ze światem islamu. Koneczny stał się „polskim Huntingtonem” – choć tak naprawdę to sir Huntington mógłby być „amerykańskim Konecznym”.

Nie piszę tu jednak notki wspomnieniowej o zapominanym i szkalowanym historyku. Nazwisko Konecznego przyszło mi niedawno do głowy, gdy zbierałem się do wypowiedzi o funkcjonowaniu współczesnych mediów. Nauka o zróżnicowaniu cywilizacji – a więc o konkurencji zasadniczo różnych sposobów życia zbiorowego – wydała mi się w związku z tym bardzo pouczająca. Na naszych oczach zanika założenie, że wielkie media chcą prezentować całość życia i chcą przemawiać do pewnej całości społecznej usytuowanej w jakimś miejscu. Rozwój technologii – zwłaszcza Internetu, ale i innych mediów elektronicznych „połykanych” obecnie przez Internet – sprzyja przekształcaniu się gazet, anten radiowych, programów telewizyjnych, cyberportali w setki odrębnych okienek i pasm, które są następnie śledzone i kolekcjonowane przez odbiorców według ich widzimisię.

Dzisiejszy odbiorca przyzwyczaja się więc do brania sobie „tego, co zechce” – a nie „tego, co dają”. To zaś oznacza, między innymi, że mocniej przeżywa się swoje zaangażowanie w określony wybór wartości niż swoją przynależność do jakiejś zlokalizowanej całości. To właśnie dynamika nowych mediów sprawia, że zamiast jednej Polski czy Francji wyrasta nam kilka różnych Polsk i kilka różnych Francji, i kilka różnych Europ – a lokalne społeczności okazują się coraz mniej atrakcyjne w stosunku do ponad-lokalnych wspólnot opartych na określonym wyborze, stylu życia, etosie.
W ten sposób „wielość cywilizacji” wkracza mocno do środka narodów. W czasach Konecznego rozmaite cywilizacje były jeszcze jakoś bardziej zlokalizowane, umiejscowione geograficznie – natomiast dzisiaj stają się coraz bardziej podobne do globalnych „międzynarodówek”, oderwanych od uwarunkowań geograficznych, za to kształtowanych przez podobny lub ten sam przekaz medialny. Na tym polega „lokalność” globalizacji: ludzie adaptują się nie tyle do swego sąsiedztwa, lecz do akceptowanego systemu wartości, z którym kontaktować się mogą choćby wyłącznie przez media. W ten sposób tworzą się nowoczesne cyberplemiona, których bębny wojenne biją w różnych kanałach różnych mediów.

I tak to zamiast przysłowiowego rynku, na którym mieszkańcy jednego miasta toczą swe dyskusje, mamy wiele „kanałów” przekazu, w których świętuje się i podkręca swoją odrębność. Czy istnieje jeszcze coś takiego jak „common sense” lub choćby wspólne zasady? Chyba w coraz mniejszym stopniu. Niestety, gdy brak tej wspólnej podstawy, zwyciężać może już tylko siła, a nie argument.

Paweł Milcarek