Aktualizacja strony została wstrzymana

„Poroniona Restauracja”. Krótka historia Drugiego Cesarstwa Meksykańskiego (1864-1867) – Jacek Bartyzel

Dzieje nieudanej próby wskrzeszenia Cesarstwa Meksykańskiego są dramatyczne i melancholijne nie tylko dlatego, że trwała ona tak krótko i zakończyła się katastrofą, aż po rozstrzelanie Cesarza. Nie tylko dlatego też, że uwikłana była ona w obcą (francuską) i bynajmniej nie bezinteresowną interwencję zbrojną. Również, a może nawet przede wszystkim z tego powodu, że Cesarz wezwany na tron po to, aby przywrócić monarchię katolicką i poskromić laicystyczny liberalizm, sam – o gorzki paradoksie! – okazał się być liberałem.

Konserwatyści meksykańscy już od lat 40. XIX wieku coraz mocniej zaczęli utwierdzać się w przekonaniu, iż jedynym panaceum na chaos, w jaki kraj pogrążył republikanizm oraz na złowieszcze dążenia liberałów i masonerii byłoby przywrócenie monarchii – oczywiście katolickiej, ale również konstytucyjnej. Z projektem takim otwarcie wystąpił – powołując się m.in. na dobroczynne dla Francji skutki Restauracji monarchii burbońskiej – zasłużony dyplomata i były sekretarz spraw zagranicznych, José María Gutiérrez de Estrada (1800-1867), w liście do prezydenta Anastasia Bustamante z 25 VIII 1840 roku, postulując zaproszenie na tron księcia z którejś dynastii europejskiej1. Sytuacja jednak jeszcze do tego nie dojrzała, i autora wygnano z kraju2. Kampania promonarchistyczna wzmogła się ponownie w dobie jeszcze silniejszego kryzysu wewnętrznego i zewnętrznego (agresja Stanów Zjednoczonych), na początku 1846 roku. Prowadzili ją: „patriarcha konserwatyzmu meksykańskiego”3 Lucas Alamán y Escalada (1792-1853), autor konserwatywnych ustaw konstytucyjnych z 1836 roku Manuel Sánchez de Tagle (1782-1847), José Hilario Elguero Guisasola (1817-1867) i inni, a wspierał dyskretnie minister pełnomocny Hiszpanii, Salvador Bermúdez de Castro y Díez (1817-1883), na łamach gazety El Tiempo [„Czas”]. W numerze 19 tego periodyku, z 12 II 1846 roku, opublikowano niepodpisany i, jak się przyjmuje, zbiorowego autorstwa Alamana, Bonilli, Elguera i Sancheza de Tagle, artykuł Nasze wyznanie wiary (Nuestra profesión de Fe), w który oznajmiono: „Chcemy Monarchii Reprezentatywnej; chcemy Jedności Narodowej, chcemy porządku wraz z wolnością polityczną i cywilną, chcemy integralności terytorium meksykańskiego; chcemy wreszcie [spełnienia] wszystkich obietnic i gwarancji Planu z Iguali4, aby zapewnić stabilne fundamenty dla naszej chwalebnej niepodległości”5.

Autorzy manifestu wskazywali, że do monarchicznej formy rządu skłania ich tradycyjna i naturalna dla Meksykanów jedność społeczna, polityczna i religijna, tak samo jak różność kultów, ludów i języków w Stanach Zjednoczonych skłania je ku republikańskiej formie rządu oraz ku federalizmowi. Służalcze (servilmente) naśladownictwo instytucji amerykańskich przez Meksyk jest przeto absurdem, który skutkuje tyranizowaniem i wyzyskiwaniem kraju przez towarzystwa sekretne, dezorganizacją administracji i upadkiem gospodarczym, brakiem bezpieczeństwa i gwarancji własności prywatnej, samowolą żołnierzy, anarchią i ciągłymi przewrotami, krwawymi upadkami kolejnych prezydentów i parlamentów, wreszcie bezsilnością militarną kraju, tracącego kolejne prowincje na rzecz północnego sąsiada6. Zaznaczali, że tak jak współczesne monarchie europejskie, konserwatyści meksykańscy nie chcą innej arystokracji w odrestaurowanej monarchii, jak arystokracja zasługi, talentu, wykształcenia i majątku w służbie militarnej i obywatelskiej7. Przede wszystkim nie chcą jednak oglądać katedr religii katolickiej zamienionych na świątynie rozmaitych sekt, nad którymi powiewają sztandary z (masońskimi) gwiazdami8. Przywrócenie monarchii ma przeto odrodzić i zjednoczyć „pierwszy naród amerykański” (la primer nación de América), obronić jego niepodległość i integralność terytorialną przez zachłannością jankeską9 oraz ocalić religię katolicką i pozwolić jej rozkwitać.

Z inicjatywy Alamana, w 1849 roku utworzona została sformalizowana już Partia Konserwatywna (Partido Conservador) o jednoznacznie monarchistyczno-katolickim programie politycznym. Jej organem był El Tiempo, a następnie El Universal. Zdaniem Alamana, wyrażonym zarówno w pisanej podówczas Historii Meksyku, jak na łamach El Universal, kardynalnym błędem Meksyku niepodległego było odcięcie się od Meksyku kolonialnego (Nowej Hiszpanii) oraz oparcie jego ustroju na demokratycznym dogmacie suwerenności ludu, wyrażającej jego enigmatyczną i zmienną „wolę”, czyli biorącej się „zewsząd i znikąd”, tak, iż każdy jest jednocześnie poddanym i suwerenem. Wskutek tego zerwania jedynym węzłem nowego Meksyku z chwalebną tradycją hiszpańską pozostał Kościół katolicki10. W (napisanym zapewne przez Alamana) artykule Rocznica Okrzyku z Dolores (Aniversario del Grito de Dolores) podkreślono, że „dzień 16 września 1810 roku nie był pierwszym dniem naszej egzystencji politycznej, ani żaden krzyk nie był źródłem Niepodległości, i dlatego ta Niepodległość, która nadeszła, okazała się tak nieszczęśliwa i zgubna”11.

Do programu Restauracji konserwatyści powrócili po przegraniu trzyletniej „wojny o Reformę” (1857-61) z obozem jakobińsko-liberalnym, kierowanym przez Benita Juareza, który pierwszą laicką konstytucję z 1857 roku uzupełnił jeszcze blokiem ustaw („prawami Reformy”) o jednoznacznie antykatolickim wydźwięku. Pokonani12, lecz nie zdesperowani konserwatyści przystąpili wówczas do realizacji starego planu Gutierreza de Estrady, tyczącego restauracji monarchii przy pomocy jednego z państw europejskich. Ich oczy zwróciły się na Francję – Drugie Cesarstwo Napoleona III, które (wspierane przez Hiszpanię i Wielką Brytanię) już na przełomie 1861/62 roku podjęło interwencję zbrojną w odwecie za decyzję rządu Juareza o zawieszeniu spłaty długu zagranicznego. Plan ów podjął13 inny dyplomata – José Manuel Hidalgo y Esnaurrízar (1826-1896), wskazując, iż oparcie się o Francję może zrównoważyć ciągłą interwencję Stanów Zjednoczonych w wewnętrzne sprawy Meksyku (po stronie liberałów)14. Prócz względów praktycznych Hidalgo zaznaczał również (nieco naiwnie, jak pokazał dalszy bieg wypadków) głębokie, jego zdaniem, pokrewieństwo ideowe Francji cesarskiej z dążeniami meksykańskich katolików. Przekonywał zatem, że: „Francja, oprócz swoich wielkich interesów i swojego uprawnionego wpływu, które ma i których broni w Ameryce, musi mieć sympatię dla rasy łacińskiej, która zamieszkuje ten kontynent, oraz dla religii tej rasy; i jako najstarsza córa Kościoła katolickiego, który jest jedynym prawdziwym [Kościołem], może dodać jeszcze jeden klejnot do swojej już promieniejącej korony, wspierając córkę młodszą wiekiem, lecz nie wiarą religijną”15.

Negocjacje z Napoleonem III prowadzili: Gutiérrez de Estrada, José M. Hidalgo, wsławiony swoim bohaterstwem w wojnie o reformę16 „młody Machabeusz” (el joven Macabeo) – gen. Miguel Miramón y Tarelo (1831-1867) i gen. Juan Nepomuceno Almonte17 (1803-1869), a z Rzymu – konsultując się z papieżem Piusem IX – wspierali ich: wygnany przez jakobinów bp Pelagio Antonio de Labastida y Dávalos (1816-1891) i ks. Francisco Javier Miranda y Morfí (1816-1864)18. Obie strony (konserwatyści meksykańscy oraz Francja19) zgodziły się na kandydaturę byłego (1857-59) wicekróla Królestwa Lombardzko-Weneckiego, arcyksięcia Ferdynanda Maksymiliana Habsburga (1832-1867) – młodszego brata cesarza austriackiego Franciszka Józefa I. Po zdobyciu Puebli przez francuski korpus ekspedycyjny, 16 V 1863 roku powołana została 35-osobowa Najwyższa Junta Rządząca (Junta Superior de Gobierno), pod prezydencją Teodosia Laresa Alcaraza20 (1806-1870) i z poetą Alejandro Arango y Escandón (1821-1883) oraz bibliofilem José María Andrade (1807-1883) jako sekretarzami. 22 V 1863 roku Junta wyłoniła z siebie Tymczasową Władzę Wykonawczą (Poder Ejecutivo Provisional), do której weszli generałowie Almonte i José Mariano Salas21 (1797-1867), (zaocznie, przebywający jeszcze w Rzymie) abp Labastida oraz, jako ich zastępcy, ks. kan. Juan B. Ormaechea y Ernáiz (1812-1884) i José Ignacio Pavón22 (1791-1866). 24 VI 1863 roku, już pod nazwą Najwyższej Władzy Wykonawczej Narodu (Supremo Poder Ejecutivo de la Nación), wydała ona manifest zapowiadający przywrócenie (restablecido) wolności kultu katolickiego oraz rekatolicyzację edukacji23.

8 VII 1863 roku ukonstytuowało się złożone z 215 osobistości Zgromadzenie Notabli (Asemblea de Notables). Dwa dni później jego komisja, której przewodniczył pisarz i dziennikarz Ignacio Aguilar y Marocho (1813-1884), a której członkami zostali również: płk Joaquín Velázquez de León (1803-1882), gen. Santiago Blanco Duque de Estrada (1814-1883), ks. kan. José María Cayetano Orozco i adwokat Teófilo Marín (1820-1867), zaprezentowała swoją Opinię (Dictamen) w sprawie proponowanej formy rządu oraz osoby władcy. Biorąc pod uwagę następujące okoliczności: 1) iż system republikański, wypróbowywany wielokrotnie zarówno w formie federacyjnej, jak centralistycznej, nie przyniósł niczego dobrego ojczyźnie; 2) że instytucja monarchii jest jedyną do przyjęcia dla Meksyku, zwłaszcza w aktualnych okolicznościach, jako ustrój łączący porządek z wolnością oraz zdolny zapobiec anarchii i niemoralnej demagogii; 3) że nie jest możliwe osadzenie na tronie suwerena wybranego spośród rodaków, ponieważ nie ma nikogo, kto byłby tego godzien; 4) że wreszcie arcyks. Ferdynand Maksymilian Austriacki posiada wszelkie cnoty i przymioty predestynujące go do tej godności, komisja uchwaliła następujące propozycje:

1. Naród meksykański przyjmuje jako formę rządu MONARCHIĘ UMIARKOWANĄ, dziedziczną, z księciem katolickim.

2. Suweren będzie nosił tytuł Cesarza Meksyku.

3. Koronę cesarską Meksyku oferuje się Jego Cesarskiej i Królewskiej Wysokości, Księciu Ferdynandowi Maksymilianowi, Arcyksięciu Austrii, a przez niego jego zstępnym.

4. Na wypadek gdyby z powodu niemożliwych do przewidzenia okoliczności Arcyksiążę Ferdynand Maksymilian nie mógł przybyć, aby objąć w posiadanie ofiarowany mu tron, Naród Meksykański zwróci się z prośbą do Jego Majestatu Napoleona III, Cesarza Francuzów, aby wskazał innego księcia katolickiego24.

Dzień później (11 VII 1863) Zgromadzenie Notabli przekształciło rząd tymczasowy w Regencję Cesarstwa oraz wyłoniło deputację – pod przewodnictwem J. M. Gutierreza de Estrady25 – z zadaniem oficjalnego zaproszenia arcyksięcia Ferdynanda Maksymiliana do przyjęcia korony meksykańskiej, co stało się na zamku Miramar (koło Triestu), podczas audiencji 3 X 1863 roku26.

Niestety, wbrew nadziejom na restaurację monarchii katolickiej, cesarz MAKSYMILIAN I, przybyły do Meksyku27 i ukoronowany 10 IV 1864 w stołecznej katedrze wraz z małżonką, belgijską księżniczką Szarlotą28, choć osobiście religijny, okazał się być z przekonań liberałem, zwolennikiem wolności religijnej, i zamierzał ustanowić monarchię parlamentarną, wprowadzając „instytucje mądrze liberalne”, takie jak równość wobec prawa (igualdad ante la Ley) czy „dobrze rozumiana, całkowita wolność osobista (la completa libertad personal bien comprendida)”29. W pierwszej proklamacji cesarskiej więcej było ogólników o pokoju, sprawiedliwości, postępie i szczęśliwości niż o religii, o której cesarz wspomniał tylko raz i to – co nader charakterystyczne – jedynie jako o „uczuciu religijnym” (sentimiento religioso)30. Nawet na audiencji u papieża Piusa IX nie zobowiązał się do przywrócenia praw publicznych Kościoła. Konserwatyści tego zrazu nie zauważali – wyjątkiem był ks. Miranda, który po pierwszym spotkaniu z cesarzem uznał, że wybór ten był pomyłką, ale wkrótce zmarł31. Cesarz natychmiast ogłosił amnestię, a ministrami mianował przeważnie (umiarkowanych) liberałów, kokietował też polityków postępowych, i nawet Juarezowi proponował stanowisko premiera – co ten oczywiście, i to pogardliwie32, odrzucił. Władca tolerował również ataki prasy liberalnej na kler. Wreszcie, doszło do otwartego konfliktu pomiędzy nim a przybyłym do Meksyku pod koniec 1864 roku nuncjuszem papieskim, Pierem Francesco Meglią. Nuncjusz stanowczo zażądał w imieniu Stolicy Apostolskiej anulowania wszystkich „praw Reformy”, ustanowienia wyłączności katolickiego kultu publicznego, wydania zakazu nauczania i publikowania fałszywych i wywrotowych doktryn, poddania edukacji kierownictwu i kontroli kleru, przywrócenia pełnej wolności Kościoła i uwolnienia go od despotyzmu władzy cywilnej, restaurowania wszystkich zakonów oraz zabezpieczenia majątku kościelnego33. Tymczasem cesarz w nocie do sekretarza sprawiedliwości i spraw kościelnych, Pedra Escudero y Echánove, zapowiedział „jak najszersze i liberalne zasady tolerancji religijnej” (los principios más amplios y liberales de la tolerancia religiosa), acz „bez tracenia z oczu, iż religią państwową jest religia katolicka, apostolska i rzymska” (sin perder de vista que la religión del Estado es la religión católica, apostólica y romana)34; pragnął też selektywnego jedynie przywrócenie zakonów (w porozumieniu z papieżem), domagał się przyznania władcy praw patronatu oraz przekazania na rzecz państwa kościelnych dóbr znacjonalizowanych w okresie Republiki; opowiadał się także za uczynieniem duchownych funkcjonariuszami cywilnymi w zakresie rejestru cywilnego, finansowaniem kultu i utrzymywaniem duchownych przez państwo, zakazem pobierania przez kler opłat i danin od wiernych, wreszcie za sekularyzacją cmentarzy35. Cesarz pragnął zatem modelu charakterystycznego dla monarchii liberalnej o proweniencji oświeceniowej, tylko formalnie katolickiej i z silnymi naleciałościami cezaropapistycznymi. W oporze wobec postulatów Kościoła posunął się nawet do groźby, że potwierdzi prawa Juareza, co zresztą de facto po części się stało, w następstwie szeregu dekretów wydanych pomiędzy grudniem 1864 a grudniem 1865 roku, nazywanych nawet „trzecią Reformą” (po reformach V. Gomeza Fariasa i Juareza). Rozporządzenia te obejmowały m.in.: ustanowienie tolerancji wyznaniowej dla wszystkich kultów, „które nie sprzeciwiają się moralności, cywilizacji i dobrym obyczajom” (que no se opongan a la moral, a la civilización, o a las buenas costumbres), przy jedynie „popieraniu” (proteger) religii katolickiej jako religii państwowej36; potwierdzenie nacjonalizacji dóbr kościelnych37; wprowadzenie wymogu akceptacji (pase) cesarskiej dla publikowania dokumentów papieskich38; sekularyzację cmentarzy; prawo o rejestrze cywilnym i nauczaniu publicznym. Statut Organiczny Cesarstwa z 10 IV 1865 roku ustanawiał wolność wyznania i prasy. W efekcie, nuncjusz Meglia opuścił demonstracyjnie Meksyk w maju 1865 roku, a konserwatyści zaczęli masowo składać dymisje ze stanowisk.

Dopiero od września 1866 roku cesarz dokonał zwrotu prokościelnego. Zwrócono wówczas cmentarze w zarząd kościelny, wznowiono negocjacje z Rzymem, przedstawiono projekt konkordatu zakładający – zgodnie z oczekiwaniami Kościoła – wyłączność katolickiego kultu publicznego w państwie oraz pełną niezależność Kościoła od władzy cywilnej (pozostawiając jedynie uprawnienie władcy do prezentacji kandydatów na niektóre beneficja w oparciu o listy dostarczane przez kapituły), poddano duchownym edukację oraz przywrócono kościelną cenzurę publikacji; w zamian za to Stolica Apostolska wyraziła gotowość zrzeczenia się za odszkodowaniem prawa do dóbr już znacjonalizowanych. W 1865 roku cesarz zdecydował się też uregulować kwestię sukcesji tronu. Jako że para cesarska była trwale bezdzietna, Maksymilian i Szarlota adoptowali wnuka cesarza Augustyna I – księcia Agustína de Iturbide y Green (1863-1925) i jego kuzyna, księcia Salvadora de Iturbide y Marzán (1849-1895) oraz desygnowali ks. Augustyna na następcę tronu39. Tym samym, Dom Cesarski Meksyku (Casa Imperial de México) stał się odtąd Domem Habsburgo-Lorena-Iturbide. Jednak zrządzeniem tragicznych a rychłych wypadków stał się już dwa lata później – i odtąd tylko de iure – Domem Iurbide-Habsburgo-Lorena.

Po zmianie kursu przez cesarza konserwatyści wrócili do rządu, ale los cesarstwa (i konserwatyzmu politycznego w Meksyku40) był już przesądzony, jako iż Francja wycofała jednostronnie swój korpus wojskowy ze względu na ultimatum Stanów Zjednoczonych, które też – mając już wolne ręce po pokonaniu Konfederacji Południa w wojnie domowej – udzieliły Juarezowi wsparcia finansowego, logistycznego i militarnego. Wzmocnieni tak liberałowie zaczęli odnosić zwycięstwo za zwycięstwem, aż po decydującą, ostatnią bitwę pod Querétaro, 27 IV 1867 roku. Jeszcze wcześniej, bo 13 II 1867 cesarz musiał opuścić stolicę, do której Juárez wkroczył triumfalnie 15 VII 1867 roku. Cesarz, który odmówił zarówno abdykacji, jak i ucieczki do Europy, po nieudanej próbie wyrwania się z oblężenia w Querétaro, wpadł w ręce wojsk republikańskich, i po „procesie”41 (odmawiając oczywiście składania wyjaśnień trybunałowi) został skazany na śmierć i rozstrzelany 19 VI 1867 roku w Cerro de las Campanas. Wraz z nim skazano i rozstrzelano w tej samej egzekucji generałów Miramona (mianowanego wcześniej przez Maksymiliana wielkim marszałkiem cesarstwa) i Tomasa Mejíę (1820-1867). Nawet wrogowie podkreślali, iż w obliczu śmierci wszyscy zachowali się z najwyższą godnością i po chrześcijańsku. Nie mniej dramatyczny był los cesarzowej Szarloty, która w Europie próbowała znaleźć ratunek dla męża, a stykając się z całkowitą obojętnością wszystkich dworów, popadła w obłęd, żyjąc jeszcze w takim stanie przez dalsze 60 lat.

Trudno oprzeć się refleksji o niespotykanie krótkich i dramatycznych losach Cesarstwa Meksykańskiego, którego obaj imperatorzy zginęli przed plutonami egzekucyjnymi, a łączny okres ich panowania (1822-23, 1864-67) nie przekroczył czterech lat. Godny odnotowania jest także artykuł hiszpańskiego tradycjonalisty, Francisca Navarry Villoslady, opublikowany 6 VII 1867 roku, a więc już po rozstrzelaniu cesarza, lecz jeszcze bez wiedzy o tym fakcie, w którym autor, wyrażając smutek z powodu najbardziej opłakanego (más lastimosas) położenia, w jakim nie znalazł się jeszcze żaden ziemski suweren, oraz piętnując za opuszczenie go Napoleona III, surowo ocenia jednak „fałszywe idee liberalne” (falsísimas ideas liberales) Maksymiliana42.

Jacek Bartyzel

Powyższy tekst stanowi fragment pisanej przeze mnie obecnie książki o meksykańskim synarchizmie na tle historii zmagań katolicyzmu z liberalizmem i masonerią w niepodległym Meksyku.


1 Zob. Carta de J. M. Gutiérrez Estrada al presidente Bustamente (25 de agosto de 1840), [w:] G. García Cantú, El pensamiento de la reacción Mexicana. Historia documental 1810-1962, Empresas Editoriales, México 1965, s. 222-231, http://www.senado2010.gob.mx/docs/bibliotecaVirtual/10/2663/40.pdf.

2 Zob. B. Connaughton, Religión, conservadurismo y liberalismo. La economía política de la fe, 1821-1857, [w:] E. Pani (coord.), Conservadurismo y derechas en la historia de México, FCE, México 2009, t. I, s. 339-340.

3 Przez tydzień (23-21 XII 1829) również tymczasowy prezydent Meksyku.

4 Chodzi o plan gen. Agustina de Iturbide z 24 II 1821, zakładający ustanowienie niepodległego i katolickiego Cesarstwa Meksykańskiego. Trzeba zaznaczyć, że pomimo nazwania gen. Iturbide (późniejszego Augustyna I) „bohaterskim wodzem” (heroico caudillo), autorzy tego manifestu krytycznie oceniali sposób dokonania przezeń instauracji monarchii: „Plan z Iguali nie sprawdził się. Iturbide chciał ustanowić własną dynastię; i to cesarstwo, bez fundamentów, bez prawowitości (legitimidad), bez względów na epokę i na tradycje, popadło w ruinę za pierwszym podmuchem rewolucyjnym (cayó en ruinas al primer vaiven revolucionario)” – Nuestra profesión de Fe, „El Tiempo”, núm. 19 de 12 febrero de 1846, [w:] G. García Cantú, op. cit., s. 252, http://www.senado2010.gob.mx/docs/bibliotecaVirtual/10/2663/48.pdf.

5 Queremos la Monarquía Representativa; queremos la Unidad de la Nación, queremos el orden junto con la libertad política y civil, queremos la integridad del territorio mexicano; queremos, en fin, todas las promesas y garantías del Plan de Iguala, para asegurar en cimientos estables nuestra gloriosa independenciaibidem, s. 255.

6 Zob. ibidem, s. 253.

7 Zob. ibidem, s. 256.

8 Zob. ibidem.

9 Konserwatyści zauważali, że naśladownictwo idei i instytucji demokratycznych północnego sąsiada jest w gruncie rzeczy „ideą aneksjonistyczną”, natomiast obronić niezawisłość Meksyku może tylko idea konserwatywna; ci zatem, co mówią „chcemy wolności demokratycznej w całej rozciągłości, chcemy równości republikańskiej”, mówią jednocześnie: „chcemy anarchii sumień, trzeba zatem, aby Meksyk zrezygnował z niepodległego bytu, aby stał się częścią Republiki Waszyngtona” – zob. [L. Gonzaga Cuevas], El porvenir de México. La idea anexionista y la idea conservadora, „El Universal”, 13, 16 y 18 de octubre de 1850, [w:] G. García Cantú, op. cit., s. 297, http://www.senado2010.gob.mx/docs/bibliotecaVirtual/10/2663/55.pdf.

10 Zob. E. Palti, Lucas Alamán y la involución política del pueblo mexicano. ¿Las ideas conservadoras „fuera de lugar”?, [w:] E. Pani (coord.), Conservadurismo…, t. I, s. 305-311.

11 El 16 de septiembre de 1810 no fué el primer día de nuestra existencia política, ni aquel grito fué el origen de la Independencia; y porque de esta Independencia que vino después se ha hecho un uso desgraciado y fatalAniversario del Grito de Dolores, „El Universal”, Tomo II, núm. 305, Domingo 16 de septiembre de 1849, [w:] G. García Cantú, op. cit., s. 281, http://www.senado2010.gob.mx/docs/bibliotecaVirtual/10/2663/52.pdf.

12 Większość polityków konserwatywnych (oraz prezydent – gen. Miramón) wyemigrowała wówczas do Europy, natomiast generałowie Zuolaga, Márquez, Mejía i inni zorganizowali partyzantkę na Wyżynie Meksykańskiej i w górach.

13 Zob. J. Hidalgo, Proyectos de Monarquía en México, Prólogo de A. Pola y B. Gyves, México 1904.

14 Problem nieustannego ingerowania ambasadorów amerykańskich po stronie rewolucjonistów (od Poinsetta po traktat McLane – Ocampo), faktycznej aneksjonizacji (anexación) Meksyku przez USA, ogólnie zgubnego wpływu (la influencia perniciosa) Stanów Zjednoczonych na republiki hispano-amerykańskie, a wreszcie – co już doprawdy jest prorocze obecnie, na początku XXI wieku, gdy wspieranie „światowej rewolucji demokratycznej” zostało podniesione do rangi doktryny bezpieczeństwa narodowego USA – roszczenie tego narodu do bycia predestynowanym do tego, aby „demokratyzować cały świat” (democratizar el mundo entero)”, podnosił także ks. F. J. Miranda – zob. Idem, Algunas reflexiones sobre la paz, [w:] G. García Cantú, op. cit., s. 579, 580-581, http://www.senado2010.gob.mx/docs/bibliotecaVirtual/10/2663/97.pdf.

15 La Francia, además de los grandes intereses que tiene que defender en América y de su legítima influencia allá, debe tener por la raza latina que habita en aquel continente, todas las simpatías de raza y de religión; y como hija mayor de la Iglesia católica, que es la única verdadera, puede añadir un florón más á su ya radiante corona, favoreciendo á una hija menor en edad, pero no en creencia religiosa – J. M. Hidalgo, Algunas indicaciones acerca de la intervención europea [Paryż, 17 I 1859], [w:] G. García Cantú, op. cit., s. 551, http://www.senado2010.gob.mx/docs/bibliotecaVirtual/10/2663/95.pdf; tekst memoriału dostępny także tu: http://www.memoriapoliticademexico.org/Textos/3Reforma/1859AIE.html.

16 Prezydent Meksyku w latach 1859-1860.

17 Syn naturalny księdza – gerylasa J.M. Morelosa i Brigidy Almonte oraz weteran bitwy o Alamo.

18 Zapewne to ks. Miranda (b. sekretarz sprawiedliwości i spraw kościelnych w rządzie gen. F. Zuolagi) był autorem memoriału dla Stolicy Apostolskiej z 1863 roku pt. Wokół ustanowienia monarchii w Meksyku (Entorno a la Monarquía por establecerse en México), znajdującego się w Tajnym Archiwum Watykańskim – zob. jego tekst w: L. Ramos (coord.), Del Archivo secreto Vaticano. La Iglesia y Estado mexicano en el siglo XIX, UNAM, SRE, México 1997, s. 133-134.

19 Zob. E. Pani, „El tiro por la culata”. Los conservadores y el imperio de Maximiliano, [w:] R. de la Torre, M. E. García Ugarte, J. M. Ramírez Sáiz (compiladores), Los rostros del conservadurismo mexicano, Centro de Investigaciones y Estudios Superiores en Antropología Social, México 2005, s. 99-121; ekspedycja do Meksyku była popierana również przez francuskich legitymistów – zob. broszurę jednego z wybitnych przedstawicieli tego kierunku: Le Prince Henry de Valori, L’Expédition du Mexique réhabilité au triple point de vue: religieux, politique et commercial, E. Dentu, Libraire-Éditeur, Paris 1864; a także przez Hotel Lambert (książąt Czartoryskich): w sztabie cesarza Maksymiliana znajdował się też Polak, ppłk Antoni Jabłoński (Yablonsky), a w gwardii cesarzowej Szarloty służył Jan Smolka, który był zresztą później świadkiem egzekucji cesarza.

20 Sekretarza sprawiedliwości w okresie dyktatury (1853-55) gen. Santa Anny.

21 Tymczasowy prezydent Meksyku od stycznia do lutego 1859 roku.

22 Były jednodniowy prezydent interino 14-15 VIII 1860 roku.

23 Zob. Manifiesto del Supremo Poder Ejecutivo de la Nación, 24 de junio de 1863, http://www.memoriapoliticademexico.org/Textos/4IntFrancesa/1863MPE.html.

24 1ª. La Nación mexicana adopta por forma de gobierno la MONARQUÍA MODERADA, hereditaria, con un príncipe católico. 2ª. El Soberano tomará el título de Emperador de México. 3ª. La corona imperial de México se ofrece á S.A.I. y R. el Príncipe Fernando Maximiliano, Archiduque de Austria, para sí y sus descendientes. 4ª. En el caso de que por circunstancias imposibles de prever, el Archiduque Fernando Maximiliano n llegase á tomar posesión del trono que se le ofrece, la Nación Mexicana se remite á la benevolencia de S.M. Napoleón III, Emperador de los franceses, para que le indique otro príncipe católico – G. García Cantú, op. cit., s. 621-622, http://www.senado2010.gob.mx/docs/bibliotecaVirtual/10/2663/102.pdf.

25 Oprócz niego do deputacji weszli: J. M. Hidalgo, Antonio Escandón, Tomás Murphy, gen. Adrián Woll, I. Aguilar y Marocho, J. Velázquez de León, ks. F. J. Miranda i Ángel Iglesias jako sekretarz.

26 Zob. Palabras que intercambian José Gutiérrez de Estrada y Maximiliano de Austria en el acto en que los conservadores le ofrecen la corona imperial de México, 3 de octubre de 1863, http://www.memoriapoliticademexico.org/Textos/4IntFrancesa/1863OCM.html.

27 Koronę przyjął oficjalnie dopiero po uzyskaniu zapewnienia, że w Meksyku przeprowadzono pomyślne dlań referendum. Jednocześnie, przyjmując koronę meksykańską, arcyks. Maksymilian utracił wszelkie tytuły i prawa do tronu w ramach Domu Austriackiego, o czym zresztą poinformowano go dopiero w chwili wyjazdu do Meksyku.

28 Carlota Amelia de Sajonia-Coburgo y Orléans Borbón-Dos Sicilas y Habsburgo-Lorena, właśc. Marie-Charlotte-Amélie de Saxe-Coburg (1840-1927).

29 Proclama de Maximiliano desde Veracruz, 28 de mayo de 1864, http://www.memoriapoliticademexico.org/Textos/4IntFrancesa/1864PMM.html. Szeroko dyskutowany i jak dotąd nierozstrzygnięty jest spór o to czy Maksymilian należał również do masonerii. Wiadomo z pewnością jedynie, że po przybyciu do Meksyku przyjął na audiencji komisję stopnia 33 oraz członków Rady Najwyższej rytu szkockiego, którzy zaoferowali mu tytuł Suwerennego Wielkiego Komandora Rady Najwyższej oraz Wielkiego Mistrza Zakonu. Monarcha przyjął ich łaskawie, lecz uchylił się od przyjęcia tych tytułów, tym niemniej ogłosił się Wielkim Patronem (Gran Patrono), względnie Protektorem (Protector), „zakonu”, atoli takie tytuły nie występują w masonerii i nie implikują też przynależności do niej – zob. Francmasonería en México, http://es.wikipedia.org/wiki/Francmasoner%C3%ADa_en_M%C3%A9xico.

30 Proclama de Maximiliano…, http://www.memoriapoliticademexico.org/Textos/4IntFrancesa/1864PMM.html.

31 Zob. P. Galeana de Valadés, Las relaciones iglesia-estado durante el Segundo Imperio, UNAM, México 1991, s. 39-40.

32 W odpowiedzi danej cesarzowi Juárez nie zwraca się doń nawet Señor, tylko najzwyklejszym UstedDigna respuesta de Juárez a Maximiliano, 28 de mayo de 1864, http://www.memoriapoliticademexico.org/Textos/4IntFrancesa/1864RJM.html.

33 Zob. Proyecto de Carta Pontificia a Su Majestad Maximiliano I, Emperador de México, 18 de octubre 1864, [w:] L. Ramos (coord.), op. cit., s. 175-182.

34 Maximiliano ordena reglamentar los actos religiosos, 27 de diciembre de 1864, http://www.memoriapoliticademexico.org/Textos/4IntFrancesa/1864%20MAx-Iglesia.html.

35 Zob. P. Galeana de Valadés, op. cit., s. 112-113.

36 Decreto sobre la libertad de cultos, 26 de febrero de 1865, http://www.memoriapoliticademexico.org/Textos/4IntFrancesa/1865LCB.html.

37 Zob. Decreto sobre la desamortización de los bienes eclesiásticos, 26 de febrero de 1865, http://www.memoriapoliticademexico.org/Textos/4IntFrancesa/1865-LNBE-M.html; Decreto Imperial sobre la secularización de los bienes del clero mexicano, 9 de marzo de 1865, http://www.memoriapoliticademexico.org/Textos/4IntFrancesa/1865-DSBC.html.

38 Na jego mocy zabroniono odczytywania antyliberalnych fragmentów encykliki Piusa IX Quanta cura i dołączonego do niej Syllabusa błędów.

39 Ojcem księcia Augustyna, a (młodszym) synem cesarza był książę Ángel de Iturbide y Huarte (1816-1872). Jednocześnie, wraz z adopcją przez parę cesarską obu książąt, najstarszy syn cesarza Augustyna I, żyjący jeszcze príncipe imperial Agustín Jerónimo de Iturbide y Huarte (1807-1866), scedował swoje prawa do tronu na rzecz Maksymiliana – zob. http://www.casaimperial.org/index2es.htm.

40 W liście z 8 VII 1865 roku do Ignacia Aguilara, Francisco Bermúdez napisał melancholijnie, że cesarstwo przybyło do konserwatystów w momencie, kiedy już „partia konserwatywna umarła” – cyt. za: E. Pani, „El tiro por la culata”…, s. 119.

41 Zob. akta procesowe: Causa de Fernando Maximiliano de Habsburgo que se ha titulado Emperador de México y sus llamados generales Miguel Miramón y Tomás Mejía, http://www.memoriapoliticademexico.org/Textos/4IntFrancesa/1868CMH.html.

42 F. Navarro Villoslada, El Emperador Maximiliano, „El Pensamiento Español”, 6 de julio de 1867, núm. 27, s. 432, http://www.memoriapoliticademexico.org/Textos/4IntFrancesa/1867MEM.html.

Za: Organizacja Monarchistów Polskich – legitymizm.org | http://www.legitymizm.org/drugie-cesarstwo