Czesi są jednym z najbardziej ateistycznych narodów Europy. Przynależność do Kościoła katolickiego nominalnie deklaruje tylko około dwudziestu procent ludności (jednak na niedzielne Msze Święte uczęszcza tylko 400-500 tysięcy wiernych), inne wyznania stanowią jeden procent – reszta to bezwyznaniowcy. Sytuacja jest jednak niejednorodna w zależności od regionu kraju.

Na wschodzie, przy granicy ze Słowacją, szczególnie na wsi, kościoły są pełne (niedzielna frekwencja osiąga nawet trzydzieści procent; bardzo religijna jest także polska mniejszość na północnym wschodzie republiki). Zupełnie inaczej przedstawia się sytuacja na północnym zachodzie Czech – jest to praktycznie terytorium misyjne – frekwencja niedzielna nie osiąga nawet połowy procenta ludności. Świątynie pustoszeją, Kościół wiele z nich sprzedaje, bo często w niedzielę ksiądz odprawia tam Mszę św. przy zupełnie pustych ławkach. Nie lepiej rzeczy się mają w Pradze – uczestnictwo na niedzielnych Mszach nie sięga nawet jednego procenta mieszkańców stolicy.

Na obecny stan katolicyzmu w Czechach przemożny wpływ wywarła skomplikowana historia tego kraju. Pod rządami Przemyślidów oraz dynastii luksemburskiej Czesi należeli do europejskiej, katolickiej Christianitas – dzieje czeskiej państwowości rozpoczynają wszak święci misjonarze Cyryl i Metody oraz święty książę Wacław, a prawdziwe jej ukoronowanie stanowią rządy pobożnego króla Karola IV (1347-1378), wspaniałego patrona zarówno Kościoła, jak i czeskiej kultury.

Niestety, syn Karola IV, Wacław IV, nie poszedł w ślady ojca – był człowiekiem okrutnym i niemoralnym (to on chcąc wyrwać tajemnicę spowiedzi ze świętego Jana Nepomucena, skazał go na tortury i utopienie w Wełtawie). Nic zatem dziwnego, że w jego osobie znalazł protektora Jan Hus, zafascynowany angielskim heretykiem Johnem Wyklifem.

Od Husa…

Hus należy do problematycznych postaci historii Kościoła, podobnie jak znany reformator z Włoch Girolamo Savonarola. Obu nie można odmówić szczerego początkowo zabiegania o reformę Kościoła, niestety później obaj nie byli w stanie udźwignąć sławy i ulegli przemożnej pysze, która popchnęła ich ku podżeganiu do gwałtu i politycznej rewolty.

Sobór w Konstancji wezwał Husa do wyparcia się herezji – zarzucano mu między innymi głoszenie predestynacji (przeznaczenie wolą Bożą niektórych ludzi do wiecznego zbawienia, a innych do wiecznego potępienia) i zaprzeczanie, iż Chrystus jest realnie obecny w Eucharystii, a władza papieska pochodzi od Chrystusa. Hus jednak odmówił, wskutek czego 6 lipca 1415 roku, zgodnie z ówczesnym prawem państwowym, trafił na stos.

Egzekucja Jana Husa wywołała w Czechach rewolucję. Wywodzący się z nauczania praskiego kaznodziei ruch religijny (husyci) w swej nauce posunął się jeszcze dalej, zaprzeczając nawet temu, czego sam Hus nauczał jeszcze „po katolicku” (na przykład, kultowi Maryi i świętych). W latach 1417-1438 zbrojne oddziały husytów na rozmaite sposoby dokonywały masakr katolików (w Mohelnicach, na przykład, zamykając ich w kościele i paląc żywcem – również kobiety, dzieci i starców).

Hus i husytyzm spowodowali rozłam religijny w narodzie czeskim. Od XV wieku aż do dziś społeczeństwo Czech trwa podzielone na część katolicką i antykatolicką. Ta ostatnia jest bardzo zróżnicowana. Łączą się w niej czescy protestanci, uważający się za spadkobierców Husa, z nowoczesnymi liberałami i komunistami, którzy zresztą też uważają się za dziedziców tradycji husyckiej. Liberałowie widzą w średniowiecznym rewolucjoniście ikonę walki o oświeceniowe idee wolnościowe, bolszewicy zaś wielbią go jako pierwszego komunistę i prekursora walki klas.

Właśnie z powodu powoływania się na tradycję husycką szesnastowieczny protestantyzm uzyskał większość w społeczeństwie czeskim. W roku 1618 protestanci stali się już na tyle mocni, że zapanowali nad czeskim sejmem, który wypowiedział posłuszeństwo katolickiemu cesarzowi z dynastii Habsburgów, co spowodowało wybuch wojny trzydziestoletniej.

…do Lutra

Lata 1618-1620 to czas gwałtownej protestantyzacji Czech zakończonej dopiero pokonaniem czeskich protestantów przez cesarza Ferdynanda II Habsburga 8 listopada 1620 roku w bitwie pod Białą Górą.

Katolicyzm XVII i XVIII stulecia zrósł się z czeskim patriotyzmem – przede wszystkim dzięki jezuitom: Bohuslavowi Balbínowi, Vaclavowi Å teyerowi i Stanislavowi Vydrze, jak również wielu księżom parafialnym. Oparciem dla czeskiego patriotyzmu katolickiego był kult świętego Jana Nepomucena, męczennika sekretu spowiedzi.

Oświecenie i wpływ rewolucji francuskiej osłabiły katolicyzm w Czechach. W epoce odrodzenia narodowego na czele czeskiego patriotyzmu stało z jednej strony katolickie duchowieństwo (na przykład, biskup Czeskich Budziejovic Jan Valerián Jirsík czy ksiądz František Sušil) i katolicka inteligencja świecka, akcentujący tradycje świętych Cyryla i Metodego oraz świętego Wacława, z drugiej jednak – antykatoliccy liberałowie odwołujący się do kultu Husa i husyckiej rewolucji: jak Josef Jungmann czy Karel Havlíček Borovský.

Przez Masaryka…

Konflikt obu tych obozów sięgnął apogeum wraz z powstaniem Republiki Czechosłowackiej. Istotny udział miał w tym jej prezydent – Tomáš Garrigue Masaryk – jeszcze przed wojną agresywnie występujący przeciw Kościołowi katolickiemu. Doszło do licznych aktów wandalizmu i profanacji ze strony sfanatyzowanego tłumu. Szczególnie namiętna antykatolicka agitacja towarzyszyła uroczystości pięćset dziesiątej rocznicy śmierci Jana Husa w roku 1925 – prezydent Masaryk podniósł nawet na praskim zamku sztandar z kielichem, symbolem husytyzmu, co do tego stopnia oburzyło nuncjusza papieskiego Francesca Marmaggiego, że na znak protestu wyjechał on z Pragi i zrezygnował z urzędu.

W ciągu dwóch dekad istnienia Republiki Czechosłowackiej niemal jedna trzecia Czechów odeszła z Kościoła. Mimo to trzy czwarte kraju pozostały katolickie, zwłaszcza Morawy i czeski Śląsk. Z kolei Słowacy w ogóle nie ulegli apostazji, podobnie jak Niemcy, których przed drugą wojną światową żyło w Czechach dwa i pół miliona.

Podczas okupacji hitlerowskiej czescy katolicy w pełni okazali swój patriotyzm. Niemal sześciuset czeskich księży i osób zakonnych (z ogólnej liczby około dwóch i pół tysiąca) znalazło się w nazistowskich obozach. Zamordowano sześćdziesięciu kapłanów, liczba ofiar pośród katolików świeckich sięga kilku tysięcy. Premierem emigracyjnego rządu czechosłowackiego w Londynie był czeski ksiądz katolicki Jan Å rámek.

Patriotyczna postawa czeskiego duchowieństwa katolickiego wobec niemieckiego nazizmu spowodowała po wojnie powrót wielu apostatów do Kościoła. W roku 1948 niedzielna frekwencja w kościołach sięgała czterdziestu procent ludności. Taki stan jednak skończył się po komunistycznym zamachu stanu. Hierarchowie katoliccy na czele z arcybiskupem Pragi Josefem Beranem zostali uwięzieni, zlikwidowano wszystkie zakony męskie i żeńskie, wielu duchownych i świeckich katolików stanęło przed sądem. Kościół podlegał niezwykle ścisłej kontroli ze strony państwa. Katolicy świeccy mogli wykonywać tylko podrzędne zawody.

Lata sześćdziesiąte przyniosły częściowe odprężenie. Uwolniony z więzienia arcybiskup Beran, któremu zabroniono pełnić posługę biskupią, mógł wyjechać do Rzymu – jego następcą został František Tomášek, symbol oporu przeciw komunizmowi w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych.

…donikąd

Koniec dyktatury komunistycznej w roku 1989 przyniósł czeskiemu Kościołowi formalną wolność; czeski katolicyzm wzmocniła też wizyta papieża Jana Pawła II w roku 1990. Wkrótce jednak sytuacja się pogorszyła. Otwarcie granic na Zachód umożliwiło infiltrację Kościoła nad Wełtawą przez prądy modernizmu, które wywarły wpływ na nauczanie na wydziałach teologicznych katolickich uczelni i w katolickich szkołach. Duch fałszywego aggiornamento zaczął pustoszyć kościoły.

W roku 1989 na niedzielne Msze Święte uczęszczało piętnaście procent Czechów, dziś czyni to zaledwie cztery procent. Pod koniec lat osiemdziesiątych młodzi katolicy uważali czystość przedmałżeńską za oczywistość, dziś większość ich uznaje stosunki przed ślubem za coś „normalnego”. I przystępuje tak do Komunii Świętej, a księża, wychowani już w duchu modernizmu, udzielają im jej. Czeski Kościół upodobnił się do chętnie kopiowanych zachodnich wzorów.

Ale akcja zawsze wywołuje reakcję. Optymizmem napawa fakt, iż wśród młodych czeskich katolików wzrasta zainteresowanie tradycyjną liturgią, że istnieje kilka drukowanych i internetowych periodyków odrzucających modernistycznego ducha niszczenia katolickiej nauki. To wielka nadzieja na przyszłość.

Radomír Malý

Radomír Malý – czeski historyk, dziennikarz, polityk, dr filozofii, wykładowca Historii Kościoła i Patrystyki na Uniwersytecie w Czeskich Budziejowicach.