Profesor Edward Ciupak jest uznawany przez niektóre środowiska za autorytet polskiej socjologii. Wieloletni współpracownik Urzędu ds. Wyznań, ateista, przez niemal całe życie zawodowe zajmował się Kościołem katolickim. Ze zgromadzonych w IPN dokumentów wynika, że był on zarejestrowany przez wywiad PRL jako kontakt informacyjny „Gabriel”

W okresie PRL Edward Ciupak był szczęśliwym posiadaczem służbowego paszportu uprawniającego go do wyjazdu na Zachód Europy. Wielokrotnie przebywał we Francji, gdzie kilka razy zabrał córkę Magdalenę (obecnie Środę, znaną z łamów „Gazety Wyborczej” i „Wprost” – filozof, ateistkę, przeciwniczkę lustracji, zwolenniczkę ruchów feministycznych i proaborcyjnych).

Według archiwów służb specjalnych PRL, prof. Ciupak został pozyskany przez Departament I (wywiad) przed wyjazdem do Francji. W kartotece figuruje jako kontakt informacyjny – była to jedna z kategorii świadomej współpracy z wywiadem cywilnym PRL.

W rozmowie z „Gazetą Polską” prof. Ciupak stwierdził, że nie pamięta kontaktów z funkcjonariuszami służb specjalnych PRL. Przyznał natomiast, że współpracował z Urzędem ds. Wyznań, dla którego wykonywał m.in. recenzje. Urząd ten, zlikwidowany w końcu 1989 r., był częścią aparatu kontroli i represji PRL, stosowanych wobec kościołów i związków wyznaniowych.

Pytania do badań od SB

Wykorzystywanie kontaktu informacyjnego „Gabriel” wywiad PRL rozpoczął w maju 1965 r. Z odręcznych notatek wynika, że podczas rozmowy z 20 kwietnia 1965 r. z pracownikiem paryskiej rezydentury ps. „Sawan” Edward Ciupak przekazywał informacje na temat prof. Swieżawskiego, który uzyskał stypendium francuskie. Przekazywał również bardzo szczegółowe informacje dotyczące dr. Malanowskiego z katedry socjologii UW, który przebywał we Francji.

Według dokumentów bezpieka oczekiwała od „Gabriela” przede wszystkim dokładnych informacji na temat polskiego Kościoła we Francji. „Rozmówca był bardzo otwarty i chętny do pomocy, wspominając, że w kraju jest wykorzystywany jako ekspert przez Urząd do spraw Wyznań” – czytamy w notatce rezydenta.

Zapisano w niej również, że Edward Ciupak miał zaoferować się swojemu rozmówcy jako osoba służbowo włączana przez władzę w zagadnienia państwo-Kościół, prowadząca szerokie badania socjologiczne na ten temat, opiniujące publikacje dotyczące problemów religijnych.

„Jest gotów włączyć w ankiety badań pytania dotyczące naszych zainteresowań” – czytamy w notatce tajnej specjalnego znaczenia dotyczącej Edwarda Ciupaka.

Rezydent przekazał „Gabrielowi”, że materiały, które gromadzi we Francji, zostaną bezpiecznie przesłane do kraju pocztą dyplomatyczną, na co „Gabriel” stwierdził, że jest do dyspozycji w zakresie informacji w nich zawartych, podkreślając, iż w Polsce często wygłasza prelekcje w MSW.

Z dokumentów wynika, że funkcjonariusze wywiadu PRL mieli o swoim rozmówcy bardzo dobre zdanie – rezydent wywiadu opisywał, że jego źródło jest komunikatywne i ma z nim w rozmowie „bardzo bezpośredni kontakt”, a „idąc do niego z konkretnym pytaniem, można liczyć »na pewniaka« na wyczerpującą odpowiedź”.

Prof. Edward Ciupak w rozmowie z „Gazetą Polską” zdecydowanie zaprzeczył, jakoby miał kontakty z rezydentem wywiadu PRL podczas pobytu na stypendium we Francji. – Nic podobnego, to są błędne informacje – stwierdził.

Rozpracowywanie polskiej emigracji

Wywiad PRL z gorliwością zajmował się emigracją polityczną i polskimi parafiami w Paryżu. Szczególną uwagą Departamentu I cieszyła się Polska Misja Katolicka. Zbierano o niej szczegółowe informacje – w dokumentach znajduje się m.in. tajna notatka „Sawana” z rozmowy z dr. Edwardem Ciupakiem sporządzona 21 stycznia 1965 r.:

„E. Ciupak został wprowadzony przez Marka Śliwińskiego na spotkania urządzane w Paryżu przez zakonnika Placyda Galińskiego. M. Śliwiński przebywa we Francji na paszporcie PRL, ukończył on studia socjologiczne na UW.

Placyd Galiński pochodzi z klasztoru z Tyńca, ma paszport polski, nosi się z zamiarem powrotu do kraju. W każdy czwartek przy ul. 19 Maitre-Abert (Hotel Etienne Delet) Galiński organizuje dyskusje na tematy religijne. Omawia on np. biblię. (…) W soboty odbywają się spotkania towarzyskie (…). Poza tym Galiński przyjmuje indywidualnie. Poszukuje on mieszkań i pracy dla ludzi przyjeżdżających z kraju. (…) Ciupak twierdzi, że cała ta impreza ma inny niż tylko religijny charakter. Rozmówca mój nadal będzie się interesował Galińskim” – raportował do centrali „Sawan”.

Z dokumentów wynika, że „Gabriel” we Francji śledził sprawy parafii polskiej. „Przesiaduje w kościołach, robi wywiady wśród wiernych, zna wielu księży, rozmawia w Misji Katolickiej, szpera w bibliotekach Misji” – pisał rezydent polskiego wywiadu, zaznaczając, że jego kontakt świetnie orientuje się w tematach problematyki interesujących SB, w tym dotyczących związków Kościoła we Francji z polską emigracją, polskiej Misji Katolickiej i seminariów duchownych. „Gabriel” wskazywał m.in., że przepływ pieniędzy do Polski z Paryża odbywa się przez sprzedaż w kraju dewocjonaliów pochodzenia francuskiego.

Jednym z zadań „Gabriela” było dokonanie opisu struktury instytucji związanych z polskim Kościołem we Francji. W czasie rozmów kontakt informacyjny sam zwrócił bezpiece uwagę na celowość uważnego śledzenia publikacji „Głosu Katolickiego” wydawanego we Francji. Sugerował pomoc w tym zakresie, dorzucając, iż jest w kontakcie z redaktorem naczelnym ks. Adolfem Józefem Stopą.

Pracownicy wywiadu potwierdzali później znajomość tematyki przez „Gabriela” i to, jak wartościowym jest źródłem. Doceniali jakość informacji, rewanżując się zwerbowanemu, obdarowując go regularnie za pośrednictwem rezydenta prezentami w postaci papierosów i alkoholu.

– Nie pamiętam, bym przekazywał SB materiały, nie pamiętam otrzymywanych w nagrodę paczek papierosów i butelek koniaku – przekonywał w rozmowie z „GP” prof. Ciupak.

Pielgrzymka do Chartres

W dokumentach przechowywanych w IPN dotyczących prof. Ciupaka znajduje się kilkustronicowa, odręcznie sporządzona notatka na temat studenckiej pielgrzymki z Paryża do Chartres, gdzie stoi konsekrowana w 1260 r. gotycka katedra pw. Najświętszej Marii Panny.

Prof. Ciupak przyznał, że był na tej pielgrzymce. – Tak, nawet udałem się tam pieszo – mówi, zastrzegając, że nie ma żadnego śladu na temat jego współpracy z SB. – Ktoś mnie tam widocznie wplątał, ale ja się nie dam – zapewniał w odniesieniu do zawartości akt IPN na jego temat.

Z dokumentów wynika, że „Gabriel” po pielgrzymce do Chartres przekazał wywiadowi PRL informacje, które uznano za interesujące. Dotyczyły one relacji między Misją i seminarium księży oraz roli ks. Stopy.

„Gabriel” opisał organizatorów pielgrzymki: ks. Georgesa Wierusza Kowalskiego i ks. Burzawę, scharakteryzował też grupę polskiej młodzieży emigracyjnej na podstawie swoich obserwacji. Przekazał, że jej poglądy nie pokrywają się z „ideologią propagowaną przez Wolną Europę” o prześladowaniu Kościoła katolickiego w Polsce.

Jednocześnie „Gabriel” donosił, że księża przyjeżdżający do Francji z kraju są traktowani przez emigrację jak bohaterowie.

„Podejmują po przyjeździe intensywną pracę duszpasterską, manifestując, iż jest ona ograniczana w PRL. Ich kontakty ograniczają się do młodzieży emigracyjnej. Z innych moich obserwacji wynika, że nie mają oni wpływu na tzw. starą emigrację zarobkową, która przyjechała do Francji w latach międzywojennych” – pisał „Gabriel”.

Po powrocie do kraju Edward Ciupak podjął pracę w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie wykładał do 2005 r. Pracował także w Wyższej Szkoły Nauk Społecznych przy KC PZPR. Dzisiaj prof. Ciupak, chociaż jest już na emeryturze, nadal kształci młode kadry. Jest dziekanem Wyższej Szkoły Administracyjno-Społecznej w Warszawie, wykłada też w warszawskiej Wyższej Szkole Finansów i Zarządzania. Na kierunku neuropsychologia kliniczna zajęcia prowadzi obok prof. Janusza Czapińskiego, a jego kolegami-wykładowcami na tej uczelni są m.in. prof. Lew Starowicz i dr Waldemar Gontarski.

Dorota Kania