Więźniowie najczęściej skarżą się na zbyt duże zagęszczenie, ale są przypadki, gdy samo „złośliwe pozbawienie jabłka” staje się dla nich powodem do złożenia pozwu.

Lawinowo rośnie liczba pozwów ze strony osób osadzonych w zakładach karnych o zadośćuczynienie za ciasnotę i inne niedogodności w trakcie odbywania kary. Z uwagi na roszczenia finansowe w astronomicznych kwotach znaczna część spraw angażuje siły sądów okręgowych i Prokuratorii Generalnej. Do niedawna tylko niewielka część skarg zasługiwała – w oczach sądu – na uznanie. Po wejściu w życie orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego sytuacja może się diametralnie zmienić.

Sądy zalewa fala pozwów ze strony osadzonych w zakładach karnych, w których żądają zadośćuczynienia za „naruszenie dóbr osobistych” spowodowane warunkami, w jakich przyszło im odbywać karę. Przeludnienie, zaduch, niewłaściwa temperatura, słabe wyposażenie cel, niedobór środków higienicznych, brak możliwości załatwienia potrzeb fizjologicznych w intymnych warunkach, brak zajęć kulturalnych, oświatowych i sportowych, niedostateczna opieka medyczna, niewłaściwe zachowanie funkcjonariuszy więziennych – to zarzuty najczęściej podnoszone przez skarżących. Na utrzymanie jednego więźnia państwo łoży średnio ok. 20 tys. zł rocznie, tj. ok. 1600-1700 zł miesięcznie.
– Zauważalny jest wzrost liczby powództw o zadośćuczynienie za niewłaściwe warunki odbywania kary – potwierdza mjr Ireneusz Mucha z Zespołu Komunikacji Społecznej i Wewnętrznej Centralnego Zarządu Służby Więziennej. Z przytoczonych przez niego danych wynika, że w 2007 r. wniesiono 743 tego rodzaju pozwy, w tym 485 z powodu przeludnienia w celach. Rok później było ich już 1603, w tym 1051 dotyczyło niezachowania norm powierzchni na jednego oskarżonego. W ubiegłym roku samych skarg na przeludnienie pojawiło się już 1817, a zjawisko zaczęło się nasilać – tylko w ciągu pierwszych dwóch miesięcy bieżącego roku osadzeni wnieśli 460 pozwów dotyczących odbywania kary w warunkach przeludnienia.
Kwoty, których poszkodowani domagają się od Skarbu Państwa, mogą przyprawić o zawrót głowy: od 100 czy 200 tysięcy złotych nawet do miliona złotych! Dla porównania – za niesłuszne tymczasowe aresztowanie przez pół roku sądy nierzadko orzekają zadośćuczynienie rzędu… kilkudziesięciu tysięcy złotych.
Z powodu wysokiej kwoty roszczeń pozwy więźniów trafiają nie do sądów rejonowych, lecz okręgowych, właściwych w sprawach, w których wartość przedmiotu sporu wynosi ponad 75 tys. zł, a instancją odwoławczą jest dla nich sąd apelacyjny. Co więcej, od czasu znowelizowania przez Sejm (12 czerwca 2009 r.) ustawy o Prokuratorii Generalnej w procesach tych obligatoryjnie występują w imieniu Skarbu Państwa radcowie Prokuratorii. Sejm bowiem w nowelizacji rozciągnął obowiązki PG na wszelkie sprawy przed sądami okręgowymi. Wcześniej Prokuratoria występowała tylko w najpoważniejszych procesach, gdy roszczenia przekraczały 1 mln złotych.
– Lawinowy napływ spraw z powództwa osób osadzonych stanowi dla nas poważny problem. W 2009 r. na 2636 wszystkich spraw prowadzonych przez Prokuratorię 763 stanowiło sprawy osób poszkodowanych działaniem jednostek penitencjarnych. Tymczasem tylko w ciągu pierwszych trzech miesięcy tego roku mamy już 664 sprawy z powództwa więźniów. To prawie połowa z 1374 nowych, które do nas wpłynęły – mówi dyrektor Wojciech Dachowski, szef Departamentu Zastępstwa Procesowego II Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa.
Prokuratoria liczy obecnie 82 radców prawnych. Od początku obowiązuje w niej zasada stawiennictwa na każdej rozprawie.
– Zalew tego typu spraw odciąga naszą uwagę od innych poważnych procesów przeciwko Skarbowi Państwa – przyznaje Wojciech Dachowski, dyrektor Departamentu Zastępstwa Procesowego II Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa. Bywa, że z powodu szczupłości obsady prokuratoria zmuszona jest rezygnować ze stawiennictwa w sprawach więźniów, o ile nie grozi to konsekwencjami procesowymi.
Szturm osadzonych na sądy wzmógł się szczególnie od grudnia 2009 r., gdy weszło w życie orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego o niezgodności z Konstytucją art. 248 kodeksu karnego wykonawczego. Przepis ten pozwalał w określonych przypadkach zmniejszyć powierzchnię celi przypadającą na jednego oskarżonego poniżej normy 3 m2 na osobę.
Teraz ten wymóg musi być bezwzględnie zachowany. Jeśli okaże się, że politycy i administracja zawczasu nie przygotowali na to więziennictwa – pieniądze popłyną z kasy państwa. Sąd Najwyższy, który dotychczas nie uznawał „zagęszczenia” za samoistną podstawę roszczenia o zadośćuczynienie, teraz może nie mieć wyboru.

Bez ryzyka
Niedoinwestowanie zakładów karnych wraz z orzeczeniem Trybunału to tylko niektóre przyczyny narastającej fali roszczeń. Dalsze wynikają z niewłaściwego stosowania przez sądy przywileju, który prawo przyznaje osobom ubogim.
Zasadą jest, że powód dochodzący zadośćuczynienia musi do pozwu załączyć opłatę, tzw. wpis sądowy, w proporcjonalnej wysokości do żądanej kwoty. Pieniądze – 5 proc. wartości sporu – przepadają, jeśli skarżący przegra proces, a dodatkowo musi on zwrócić koszta procesu stronie przeciwnej. Opłata pełni więc funkcję tamy zapobiegającej nieuzasadnionym lub zbyt wygórowanym finansowo roszczeniom. Więźniów, jak się okazuje, ta reguła nie dotyczy, ponieważ sądy automatycznie stosują wobec nich tzw. prawo ubogich, wychodząc z założenia, że z racji odizolowania nie stać ich na wpłatę wpisu sądowego.
– „Prawo ubogich” to standard w cywilizowanych systemach prawnych – podkreśla prezes Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa Marcin Dziurda. Przyznaje jednak, że przywilej ten bywa czasem niewłaściwie wykorzystywany.
– Utarła się praktyka, że pozwy więźniów przyjmowane są bez opłat, wyłącznie w oparciu o wniosek skazanego o zwolnienie z kosztów sądowych i oświadczenie, że nie posiada majątku. Sądy nie zawsze zadają sobie trud, by zbadać stan majątkowy powoda lub sprawdzić, czy posiada pieniądze złożone do depozytu – twierdzi dyrektor Dachowski.
Właściwie stosowane „prawo ubogich” gwarantuje osadzonym niezbędną ochronę praw obywatelskich i godności ludzkiej w warunkach odizolowania. To samo prawo, gdy jest nadużywane, wywołuje groteskowe skutki. Powód, który nie ponosi finansowego ryzyka przegrania procesu, może w pozwie napisać, co mu się żywnie podoba, i żądać zadośćuczynienia w niebotycznej kwocie, bez związku z rzeczywistością. I tak nic nie straci.

Sposób na życie?
Toteż zdarzają się skargi na „złośliwe pozbawienie jabłka, które przysługiwało”, aplikowanie tańszego leku zamiast tego z najwyższej półki o identycznym działaniu, „złośliwe organizowanie apeli” w czasie, gdy osadzony dokonywał ablucji, albo po prostu na to, że „śmierdzi” czy „jest duszno” – wylicza urzędnik administracji więziennej. Są to zwykle dwie kartki zawierające opis tego, co osadzonemu nie podoba się w zakładzie karnym. Zazwyczaj dopiero przesłuchanie więźnia przez sąd pozwala na sprecyzowanie zarzutów.
Skazani przepisują skargi jeden od drugiego, stąd w każdym zakładzie karnym wykształcił się swoisty, niepowtarzalny wzór pozwu. Skarżą po kolei wszystkie areszty i zakłady karne, o jakie otarli się w trakcie śledztwa, procesu i odbywania kary.
– Jeden więzień potrafi złożyć nawet kilkadziesiąt pozwów, rekordzista ma ich na swoim koncie aż 60 – twierdzi jeden z naszych rozmówców. – Założenie sprawy w sądzie pozwala przerwać monotonię i nudę. To jakiś sposób na życie – dodaje. Najczęściej występują do sądu skazani na dożywocie i długoletnie pozbawienie wolności oraz recydywiści znakomicie obeznani w przepisach.
Więziennictwo wymaga nakładów, niemniej znaczna część pozwów jest, zdaniem prawników, naciągana. Sądy okręgowe ogólnie zdają się podzielać tę opinię. Z naszych informacji wynika, że powództwa w większości są oddalane, a jeśli sąd uznaje, że rzeczywiście doszło do naruszenia dóbr osobistych, zasądza kwoty zadośćuczynienia znacznie niższe od żądanych, w granicach od 1 tys. zł do 3 tys. złotych. Od 2002 r. skargi na warunki w polskich więzieniach napływają też do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Dotychczas Trybunał trzy z nich uwzględnił, zasądzając odszkodowania finansowe. Bolesna dla państwa jest nie tyle ich wysokość, ile stwierdzenie faktu, że swoim działaniem naruszyło Europejską Konwencję o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności.

Domniemanie na korzyść osadzonych
Dodatkowe komplikacje wynikają z tego, że w procesach o naruszenie dóbr osobistych kodeks przewiduje „domniemanie bezprawności” działania podmiotu, który te dobra naruszył. Innymi słowy ciężar udowodnienia, że nie doszło do naruszenia prawa, spoczywa na oskarżonym, a nie na powodzie. A zatem to nie więzień, który żąda zadośćuczynienia, musi dowieść, że było „ciasno, duszno i był wulgarnie traktowany”, lecz radcy Prokuratorii Generalnej muszą udowodnić, że więzień był traktowany właściwie, a warunki w zakładzie karnym są zgodne z wszelkimi normami. To zaś pociąga za sobą konieczność wydobycia z zakładu karnego pełnej dokumentacji związanej z odbywaniem kary przez powoda i na jej podstawie wytłumaczenia sądowi, że działanie jednostki penitencjarnej nie posiadało cech bezprawności. Dla prokuratorii to kwestia dodatkowego czasu i niemałych kosztów. Dopiero od niedawna w zakładach karnych pojawiły się systemy informatyczne, do 2007 r. cała operacja przeprowadzana była „na piechotę”.
– Będziemy zwracać się do zakładów karnych i aresztów śledczych o samodzielne podejmowanie i prowadzenie spraw wytoczonych przez osadzonych, bez udziału Prokuratorii Generalnej – zapowiada Marcin Dziurda. Na takie przekazanie pozwala art. 8b znowelizowanej ustawy o PG. Pozwoliłoby to prokuratorii ograniczyć wydatki związane ze ściąganiem z zakładów karnych do Warszawy pełnej dokumentacji więźniów i stawiennictwem radców w sądach rozsianych po całym kraju.

Małgorzata Goss

KOMENTARZ BIBUŁY: Oto jak wygląda „wymiar sprawiedliwości” w Polsce: więźniowie kryminalni domagają się astronomicznych odszkodowań, a jednocześnie Sejm uchwalił ustawę ograniczającą wysokość odszkodowań dla osób prześladowanych i więzionych w stanie wojennym. Kryminaliści w „niepodległej Polsce” mogą otrzymać nawet i milion złotych za przebywanie „w zbyt małej celi”, a bici, poniżani, niewinni ludzie wsadzani w stanie wojennym na wiele lat więzienia mogą liczyć na maksimum 25 tysięcy złotych odszkodowania, tyle bowiem ogranicza Ustawa. W praktyce jednak, sądy – głównie złożone przez rodzinki b. aparatczyków i różnej maści TW i SB-ków – zasądzają odszkodowania w granicach 5-10 tysięcy złotych za wiele miesięcy internowania lub więzienia. Wot, sprawiedliwość.