Ujawnienie notatki z rozmowy pana ambasadora Jacka Chodorowicza, pełnomocnika ministra spraw zagranicznych RP z panem Thomasem K. Yazdgerdim, specjalnym wysłannikiem Departamentu Stanu USA i przewodniczącym delegacji USA w IHRA (International Holocaust Remembrance Alliance), wywołało spory rezonans w opinii publicznej. Tymczasem z notatki wynika, że rozmowa, jaka odbyła się 25 października ub. roku nie była bynajmniej pierwszym takim spotkaniem. Poprzednie miało miejsce 22 stycznia ubiegłego roku, kiedy w Kongresie USA trwały prace nad ustawą nr 447, a Polonia Amerykańska podjęła desperacką próbę niedopuszczenia do uchwalenia tej ustawy. Z tamtej rozmowy też została sporządzona podobna notatka, ale jej treść jest nieznana. Być może takie rozmowy miały miejsce już wcześniej, ale we wspomnianej notatce nie ma o tym wzmianki.

Ponieważ „nie jest światło, by pod korcem stało”, tedy publikuję pełną treść notatki sporządzonej przez pana ambasadora Jacka Chodorowicza. Została ona sporządzona 29 października ub. roku. Została ona rozesłana do licznych osobistości w państwie, co oznacza, że były one zainteresowanej jej otrzymaniem i – po drugie – że były świadome sytuacji tam opisanych. Ze strony polskiej notatkę otrzymał pan minister SZ Jacek Czaputowicz, pan marszałek Adam Bielan, pan minister M. Dworczyk, pan min. W Kolarski, pan min. J. Sellin, pan min. P. Jaki,, pan min. Szczęch, pan dyrektor M. Korowajczyk z KPRM, pan dyr. A Rudnicki z MSWiA oraz pani dyr. A. Dałkowska z Ministerstwa Sprawiedliwości. Ponadto notatka została przekazana „Clarisem szyfrowanym” do Ambasady RP w Tel Awiwie oraz do Ambasady RP w Waszyngtonie.

Pan ambasador pisze:

„25 października br. w MSZ odbyło się spotkanie amb. Jacka Chodorowicza (Jch), pełnomocnika Ministra SZ ds. kontaktów z diasporą żydowską i przewodniczącym polskiej delegacji w IHRA, z jego amerykańskim odpowiednikiem, Thomasem K. Yazdgerdim (TKY), specjalnym wysłannikiem Departamentu Stanu USA ds. Holokaustu i przewodniczącym amerykańskiej delegacji w IHRA. Było to jedno ze spotkań TKY towarzyszących delegacji na posiedzenie Komitetu Międzynarodowego Fundacji Auschwitz-Birkenau 26 października br. – poprzednia wizyta TKY przypadła na styczeń 2018 r, tuż przed przyjęciem przez Sejm RP nowelizacji ustawy o IPN. Rozmowa, zgodnie z wyraźnie wyrażoną intencją TKY, dotyczyła głównie kwestii restytucyjnych i oceny aktualnej sytuacji w tym zakresie z perspektywy amerykańskiej i polskiej, choć na marginesie sygnalizowane były również inne kwestie z zakresu tematyki żydowskiej w stosunkach polsko-amerykańskich.

(strona 2 notatki) Główny kontekst rozmowy o kwestiach restytucyjnych stanowiło wejście w życie amerykańskiej ustawy JUST zobowiązującej Sekretarza Stanu USA do monitorowania w poszczególnych państwach kwestii związanych ze zwrotem mienia utraconego podczas II wojny światowej, a także zagrabionego przez władze komunistyczne pod kątem realizacji celów określonych w Deklaracji Terezińskiej z dnia 30 czerwca 2009 roku w sprawie mienia okresu Holokaustu i związanych z tym zagadnień, przyjętej przez 46 państw (w tym przez Polskę). (w tym miejscu jest odsyłacz do przypisu umieszczonego u dołu strony, wskazujący na adres internetowy, pod którym tekst Deklaracji jest dostępny oraz zawierający krótkie jej omówienie).

W dalszej części są wymienieni uczestnicy spotkania ze strony polskiej i amerykańskiej. Ze strony polskiej w spotkaniu uczestniczyli: Ambasador Jacek Chodorowicz, Anna Perl (dyrektor DA MSZ), Sławomir Majszyk (zastępca dyrektora DPT MSZ), Patrycja Ozcan-Karolewska (z-ca dyrektora DABW MSZ), Alicja Rakowska (radca w DA MSZ) oraz Jan Łazicki (główny specjalista DDPK MSZ). Ze strony amerykańskiej uczestniczyli: Thomas K. Yazdgerdi oraz Steven A.C.Bremner – sekretarz ds. praw człowieka sekcji politycznej Ambasady USA w Warszawie.

Przebieg rozmowy 1.Thomas K. Yazdgerdi: a) w kwestii restytucji i dotyczącego jej raportu wynikającego z ustawy JUST: – przypomniał, że zgodnie z zapisami ustawy JUST, Sekretarz Stanu USA ma obowiązek nie później niż w ciągu 18 miesięcy po wejściu w życie tej ustawy, tj. w październiku 2019 r. przedstawić właściwym komisjom Kongresu stosowny raport. Zaznaczył jednocześnie, że z uwagi na fakt, iż jego kadencja kończy się w

(w tym miejscu rozpoczyna się str. 3Notatki) sierpniu 2019 r., zamierza zakończyć prace nad raportem jeszcze przed tą datą. Główne novum ustawy polega na wprowadzeniu stałego obowiązku informowania o przebiegu restytucji w krajach, które przyjęły Deklarację Terezińską. Raport ten ma zawierać ocenę i opis charakteru/zakresu ustawodawstw krajowych dot. identyfikacji i zwrotu niesłusznie przejętego majątku w czasie Holokaustu oraz informację nt. zgodności ustawodawstw krajowych z celami (goals and objectives) Deklaracji Terezińskiej z 30 czerwca 2009 r. – podkreślił, że sam ten raport będzie w pełni pokrywał się z zakresem Deklaracji Terezińskiej, a więc nie tylko kwestii restytucyjnych. Jako na szczególnie ważny aspekt wskazał zaangażowanie krajów w upamiętnienie Holokaustu i jego ofiar;

– zaznaczył, że to, co dla strony amerykańskiej jest najbardziej istotne w odniesieniu do kwestii restytucji, to przede wszystkim zagwarantowanie symbolicznego zadośćuczynienia jeszcze za życia ostatnich Ocalałych z Holokaustu;

– konsekwentnie podkreślał, że zdaje sobie sprawę, iż sprawa restytucji musi być rozpatrywana w horyzoncie czasowym 2019 r. jako roku wyborczego w Polsce z podstawowym terminem w postaci wyborów do parlamentu na jesieni 2019 r.;

– podkreślił, że strona amerykańska jest zainteresowana, aby w okresie do wyborów parlamentarnych w Polsce, a jednocześnie do momentu przekazania do Kongresu raportu w ramach ustawy JUST, strona polska w konkretny sposób posunęła kwestię restytucji do przodu;

– postęp w kwestii restytucji zdefiniował jako przystąpienie przez stronę polską do procesu prowadzącego do definitywnego rozwiązania kwestii restytucji, który to proces z kolei rozumiał, jako podjęcie rozmów z przedstawicielami społeczności żydowskich, przede wszystkim negocjacji o charakterze finansowym mających na celu ustalenie konkretnych kwot możliwych rekompensat, które, jego zdaniem, mogą mieć częściowy charakter;

– podkreślił, że strona amerykańska nie oczekuje i nie spodziewa się działań legislacyjnych w określonym wyżej horyzoncie czasowym, natomiast uważa za możliwe konkretne rozmowy i działania nie mające wymiaru publicznego i formalnego;

– podkreślił, że zgadza się z marszałkiem Adamem Bielanem, który w odbytej z nim rozmowie zaznaczył, iż kwestie restytucyjne wymagają odpowiedniego przygotowania politycznego – zdaniem TKY ważnym elementem takiego przygotowania jest zmiana postrzegania kwestii restytucji jako dotyczącej wyłącznie Żydów i mienia żydowskiego, podczas gdy dotyczy ona znacznie większej grupy osób i kategorii;

– kilkukrotnie wracał do przykładu restytucji mienia żydowskiego w Austrii (przyjęcie z góry konkretnych maksymalnych sum rekompensat w wymiarze tak całościowym, jak i indywidualnym), zaznaczając, że uważa to za dobrą analogię, choć nie przesądza, ze do warunków polskich lepiej pasowałoby inne rozwiązanie. Za kluczowy moment uważa określenie przez stronę polską konkretnej, maksymalnej kwoty ewentualnych zwrotów, która będzie punktem wyjścia do dalszych negocjacji. Przyznał, ze spodziewałby się niełatwych (w tym miejscu rozpoczyna się strona czwarta) negocjacji z przedstawicielami strony żydowskiej, oferując jednocześnie pomoc administracji amerykańskiej – bardzo przychylnej Polsce – w charakterze pośrednika i mediatora oraz wyrażając optymizm w zakresie ostatecznego osiągnięcia kompromisu;

– zastrzegł, że strona amerykańska wyklucza rozwiązania, które byłyby dla strony polskiej niemożliwe do wdrożenia ze względów budżetowych;

– odnosząc się do projektu ustawy reprywatyzacyjnej przygotowywanej w Ministerstwie Sprawiedliwości pod kierunkiem ministra P. Jakiego, powtórzył swoje zastrzeżenia sprzed roku, jako główne wady projektu wskazując: wykluczenie z grona uprawnionych osób nieposiadających aktualnie obywatelstwa polskiego oraz ograniczenie kręgu uprawnionych do najbliższych spadkobierców. Jednocześnie zaznaczył, że zapisany w projekcie maksymalny pułap zwrotu w postaci 20 % wartości utraconego mienia wydaje mu się konstruktywną propozycją wartą dalszej dyskusji;

– powtórzył swoją opinię wyrażoną na spotkaniu w MSZ w styczniu 2018 r., że pojawienie się projektu ustawy reprywatyzacyjnej min. P. Jakiego doprowadziło do „wypuszczenia dżina z butelki” w zakresie oczekiwań wobec strony polskiej, iż dokończy proces restytucji. Zauważył, że „takiego dżina bardzo trudno z powrotem schować”;

– jako odrębną, niełatwą kwestię wymagającą rozmów wskazał zwrot zagrabionych przez niemieckich nazistów dzieł sztuki;

– podkreślił, że kwestią restytucji w jednakowo dużym stopniu zainteresowane są obie główne partie w USA, zarówno Republikanie, jak i Demokraci.

b) w pozostałych kwestiach:

– podkreślił, że Polska jest ważnym i docenianym sprzymierzeńcem USA, powołując się jako na przykład na wywiad którego ambasador USA w Polsce G. Mosbacher udzieliła portalowi Onet dzień wcześniej, (w którym zadeklarowała, że kwestia wiz amerykańskich dla Polaków może być rozwiązana w 12-18 miesięcy);

– w odniesieniu do sprawy nowelizacji ustawy o IPN ocenił, ze kwestia jest w znacznej części (largely) rozwiązana;

– zaznaczając, że tą informacją podzielił się z nim na spotkaniu Naczelny Rabin Polski Michael Schudrich, pokazał wydruk niedawnego wezwania do pobicia Rabina Boaza Pasha, zamieszczonego na internetowej stronie „Gazety Warszawskiej”. TKY n ie rozwijał tego tematu.

c) w odniesieniu do innych spotkań zaplanowanych w ramach swojej delegacji:

– podkreślał i wielokrotnie odwoływał się do spotkania z A. Bielanem, wicemarszałkiem Senatu;

– zaznaczył, że odwiedził Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN (prawdopodobnie wziął wraz z ambasador G. Mosbacher udział w uroczystym (w tym miejscu zaczyna się stroną 5) otwarciu międzynarodowej konferencji „Jak rozmawiać o Sprawiedliwych? Reprezentacja w kulturze, znaczenie w edukacji”, której głównym partnerem jest Ambasada USA);

– poinformował, że spotkanie z min. Kolarskim z KPRP z którym spotyka się zawsze przy okazji swoich delegacji, tym razem niestety nie mogło dojść do skutku z uwagi na nieobecność w Warszawie ministra;

– zapytany przez JCh poinformował, że nie zaplanował żadnego spotkania w Ministerstwie Sprawiedliwości, zaznaczając, iż odbył tam już spotkanie w styczniu 2018 r.;

– zapytany przez JCh poinformował, że nie zaplanował żadnego odrębnego spotkania z kierownictwem KPRM przy okazji posiedzenia komitetu FAB w siedzibie KPRM następnego dnia. Jednocześnie spytał, kogo JCh sugerowałby jako właściwego kompetencyjnie rozmówcę w KPRM.

Wśród wizyt odbytych przez TKY w ramach delegacji znalazła się też wizyta w Urzędzie Miasta Stołecznego Warszawy. Termin delegacji, pierwotnie planowany wcześniej, został z inicjatywy TKY przesunięty na po wyborach samorządowych w Polsce.

2. Amb. Jacek Chodorowicz:

a) w kwestii restytucji:

– poinformował, że Ministerstwo Spraw Zagranicznych opracowało Białą Księgę dotyczącą „problematyki mienia przejętego przez Polskę po II wojnie światowej oraz niektórych działań związanych z zadośćuczynieniem i upamiętnieniem ofiar wojny”. Zaznaczył, że jest to materiał o charakterze informacyjnym, jawnym, przedstawiający działania Polski m.in. w zakresie restytucji i ich uwarunkowania prawne. Zadeklarował, ze po zakończeniu trwającego tłumaczenia na język angielski Biała Księga zostanie przekazana w ręce Amb. G. Mosbacher;

– ocenił, że obraz sytuacji w zakresie resytucji w Polsce, jaki wyłania się z Białej Księgi jest zasadniczo dobry, zwłaszcza w porównaniu do innych krajów regionu znajdujących się w podobnej sytuacji;

– w pełni podzielił ocenę TKY, że tematyka restytucji w Polsce nie dotyczy jedynie mienia żydowskiego, ale mienia wszystkich osób uprawnionych, w tym takich kategorii osób, jak właściciele ziemscy, czy przemysłowcy. Mniej więcej 20 % szacowanej wartości potencjalnych roszczeń dotyczy majątku żydowskiego. JCh zauważył, że bardzo często się o tym zapomina;

– jako jeden z ważnych elementów Białej Księgi wskazał przedstawienie wielu działań z zakresu upamiętnienia Holokaustu i jego ofiar ( w tym edukacyjnych), których Polska podejmuje szczególnie dużo na tle innych krajów;

b) w pozostałych kwestiach:

– nawiązał do spotkania z TKY kilka dni wcześniej przy okazji posiedzenia w Rzymie przewodniczących delegacji krajowych w IHRA, raz jeszcze potwierdzając pełną zgodność z opinią TKY w odniesieniu do zasadności (w tym miejscu rozpoczyna się str.6 i ostatnia) utrzymania dwóch plenarnych spotkań IHRA w ciągu roku z uwagi na coraz poważniejsze zadania stojące przed tym Sojuszem;

– zasugerował rozmowę z min. M. Dworczykiem, szefem KPRM lub którymś z jego współpracowników;

– zdecydowanie potępił ewidentnie antysemickie publikacje „Gazety Warszawskiej” informując, że spotykają się one w Polsce z powszechnym oburzeniem wszystkich liczących się sił politycznych i są traktowane jako absolutny margines.

III. Wnioski:

– Oczekiwania ze strony amerykańskiej w zakresie restytucji mienia żydowskiego nie odbiegają w swojej formie od tych prezentowanych z różnym natężeniem i częstotliwością od lat. Ich istotą jest dążenie do wciągnięcia strony polskiej w proces negocjacyjny ze stroną żydowską na temat konkretnego wymiaru rekompensat;

– Strona amerykańska traktuje kwestie restytucyjne przede wszystkim jako część agendy politycznej z przedstawicielami rządzącej partii, toczących się w rytm kalendarza wyborczego. Z perspektywy strony amerykańskiej wiodącym partnerem w tych rozmowach sie jest administracja rządowa i służba zagraniczna, tylko kierownictwo polityczne koalicji rządzącej;

– Nie ma przesłanki, by sądzić, że zbliżające się wybory do Kongresu USA (midterms) i ewentualne przejęcie Izby Reprezentantów przez Demokratów mogłoby zmienić na lepsze aktualne proporcje między liczbą kongresmanów nieprzychylnych i przychylnych Polsce w kontekście restytucji mienia żydowskiego, co może mieć realne konsekwencje dla procedowania w Kongresie spraw istotnych dla współpracy bilateralnej polsko-amerykańskiej;

– Należy zauważyć, że strona amerykańska konsekwentnie współpracuje z Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN i równie konsekwentnie podkreśla fakt tej współpracy.

Jacek Chodorowicz

Ambasador”

Stanisław Michalkiewicz

Stały komentarz Stanisława Michalkiewicza ukazuje się w każdym numerze tygodnika „Najwyższy Czas!”.